O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti san’atshunoslik fakulteti

I-BOB. TASVIRIY SAN’AT MASHG’ULOTLARIDA BOLALARDAGI IJODIY QOBILIYATLARNI SHAKILLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1.Tasviriy san’at o’qitish metodikasi.
Tasviriy san’at metodikasi fanining mohiyati «Metod» yunoncha so’z bo’lib, «tadqiqot yo'li», «bilish usuli» m a’nosini anglatadi. Pedagogikada o’qitish metodlari deganda, o’quvchilarning bilim, mahorat va malakalarini egallashda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va dunyoqarashini tarkib toptirishda o’qituvchilarning qo’llagan ish usullari tushuniladi. Metodika ta ’lim -tarbiya jarayonida o ‘qituvchining o’quvchilar bilan ishlash usullarining, mazmunining xususiyatlarini qarab chiqadi. Ma’lumki, o'qitish jarayonida xilma-xil metodlar qo'llaniladi. Bu yerda ta ’lim usuli, o'quv materiallarining joylashishi (o'quv rejasi, dasturi), ta ’lim tamoyillari va o'quv-tarbiyaviy ishlarning umumiy maqsad va vazifalari eng muhim ahamiyatga egadir. «Metodika» so'zining ma’nosi, avvalo , ta ’lim va tarbiyadagi samarali usullarining majmuyi hisoblanadi. Tasviriy san ’at m etodikasi oldida pedagogika fanining tarm o g 'i sifatida quyidagi vazifalar turadi:
1. Tasviriy san’at m etodikasining aniq m aqsadlari va uning fan sifatida bilim berish ham da tarbiyaviy aham iyatini aniqlash.
2. Tasviriy san’at m etodikasining m azm uni va tuzilishini aniqlash.
3. O 'quvchilam ing chuqur bilim, ko'nikm a va m alakalam i egallashda eng samarali uslub, vosita va shakllarini ishlab chiqishi.
4. O 'quvchilam ing bilim olish jarayonini kuzatish va tadqiqot ishlarini olib borish.
Tasviriy san ’at metodlari deganda, o'qituvchining o'quvchilar bilan ishlash usullari natijasida o'quv m ateriallarini yaxshi bilib olish darajasiga erishish va o'zlashtirish darajasining oshirilishi nazarda tutiladi. Har bir o'qitish m etodlari o'quvchilar egallashi lozim bo'lgan bilim lar m azm uni (hajm i)ga monand tarzda ta’lim maqsadiga, o'quvchilam ing yosh va fiziologik xususiyatlariga bog'liq. O'qitish usuli — bu ta’lim -tarbiyaning alohida qism lari hisoblanib, ularning yig'indisi o ‘qitish m etodlariga kiradi. U m um iy yo’nalishga qaratilgan m a’lum bir o`qitish metodlari va usullarining majmuasidan o'qitish tizim ituziladi. Shunday qilib, tasviriy san ’at m etodikasi pedagogik ilmiy fan sifatida tajribada sinalgan ishlarni nazariy qismlarini umumlashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o ‘qitish m etodlarini taqdim etadi. Metodika, asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san'atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U tasviriy san’atni o'rgatish qonun va qoidalarini ta ’riflab bergan holda, kelajak avlodni tarbiyalashning zam onaviy m etodlarini belgilaydi. Amaliy metodika — ta’lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o'rganadi.
Metodika so’zi avvalo ta’lim va tarbiyaning samarali usullarini majmui ma’nosini bildiradi, mazkur darslik umumta’lim maktablarining boshlangich sinflarda tasviriy san’atni o’qitish metodikasining bir qator jihatlari ko’rib chiqiladi. Tasviriy san’at o’qitish metodlari deganda o’qituvchining o’quvchilar bilan ishlash usullari natijasida o’quv materiallarini yaxshi bilib olish darajasiga erishish va o’zlashtirish darajasini oshirilishi nazarda tutiladi. Har bir o’qitish metodlari o’quvchilar egallashi lozim boigan bilimlarining mazmuni (hajmi)ga monand tarzida ta’lim maqsadiga, 0’quvchilaming yosh va fiziologik xususiyatlariga bogiiq. «Usul» iborasi pedagogik adabiyotlarida tez-tez uchrab turadi. O’qitish usuli - bu ta’lim-tarbiyada alohida qismi hisoblanadi, ulaming yigindisi o’qitish metodlariga kiradi. Umumiy yo’nalishga qaratilgan ma’lum bir o’qitish metodlari va usullarining majmuasidan o’qitish tizimi tuziladi. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi pedagogik ilmiy fan sifatida tajribada sinalgan ishlaming nazariy qismlarini umumlashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o'qitish metodlarini taqdim etadi. Metodika, asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U tasviriy san’atni o’rgatish qonun qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak avlodni tarbiyalashning zamonaviy metodlarini belgilaydi. Amaliy metodika, ta’lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o’rganadi. Pedagogik mahorat ko’nikmalarini 0’rganish uni egallashga qaratilgan ma’lum iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar (moyilliklar) mavjud boiishini talab etadi, chunki metodika fani san’at pedagogikasining mashaqqatli murakkab va juda mas’uliyatli sohasidir. Demak, tasviriy san’atni 0’qitish metodikasi fani pedagogika ilmining o’quvchilami tasviriy san’atga o’rgatish mazmuni, vazifalari va metodlarini o’qitishning mazmuni, vazifalarini va metodlarini aniqlovchi, ijodiy ishlardagi oqilona usullarini o’rganuvchi, ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalariga tayangan holda samarali o’quv jarayonini tashkil etuvchi, shakl va yo’llarini tadqiq etuvchi sohasidir. Tasviriy san’at metodikasi metodika fanining boshqa sohalari kabi umumiy va xususiy turiarga ajratiladi. Umumiy metodika - o’quv fanning nazariy qismini asoslariga qarashli savollami va ko’pchilik fanlarga tegishli o’qitish usul va uslublarini qo’llanishlarini ko’rib chiqadi. Bular quyidagilar: - tasviriy san’at fanining maqsad va vazifalari; -tasviriy san’at fani dasturiarining tuzilishi va mazmuni; - o'qitishning tashkiliy shakllari va metodlarini ishlab chiqish; - ko'rgazmali metodik vositalami tadqiq qilish va tanlash (o’quv ko’rgazmali qurollar va texnik vositalari); - tasviriy san’atning boshqa fanlar bilan bog'liqligi (adabiyot, musiqa, biologiya, tarix); -tushunchalami, iboralami ta’riflash va boshqalar. Xususiy metodiica - biron-bir o’quv fanining o’qitish uslubi nazarda tutiladi. - ko’rgazmali qurollardan foydalanish bo’yicha tavsiyalar beriladi; - amaliy va ijodiy ishlaming mazmunlari aniqlanadi va h.k. Hozirgi kundagi rasm o’rgatish metodikasi birdaniga kelib, shakllangan emas, bunga qadar mazkur metodika shakllanishi va murakkab taraqqiyot yoiini bosib o’tdi. Respublikamizda tasviriy san’atni O’rgatish metodikasining shakllanishida mahalliy olimlar, metodistlaming qator izlanishlari, o’quv qoilanmalaming ahamiyati juda katta o’rin tutadi. Badiiy pedagogika metodika sohasidagi so’nggi yutuqlari ko’rsatilgan va talabalami pedagogik faoliyatga tayyorlash, ulami metodik bilim va mahoratlar bilan qurollantirish, o’qitish san’atini egallashsga yordam berishni o’ziga asosiy maqsad qilib qo'ygan.Tasviriy san’at darslarida o’quvchilar borliqni va san’atni estetik idrok qilish yo’llarini o’zlashtiradi. Bu fan orqali o’quvchilarning fikrlash qobiliyati, ko’rish xotirasi, ijodiy tafakkuri, badiiy didi, estetik hissiyotlari rivojlanib boradi.
Tasviriy san’atdagi ta’limiy va tarbiyaviy jarayon o’quvchilarda rasm chizish, me’morchilik ko’nikmalarini shakl­lantirish bilan birgalikda atrof-muhitdagi go’zalliklarni estetik idrok etish, uni tasviriy vositalar asosida aks ettirish bo’yicha ham nazariy bilim va malakalarni rivojlantiradi. Shuni aytib o’tish lozimki, bu maqsadlarga to’laqonli erishishda o’qituvchining darsga yondashuvi va mahorati muhim o’rin egallaydi. Chunki tasviriy faoliyat jarayonida shakllanadigan bilim, malaka va ko’nikmalar asosan dars davomida amalga oshiriladi.
“Borliqni idrok etish”, “San’atni idrok etish”, “Naturaga qarab tasvirlash” va “Kompozitsion faoliyat” yo’nalishlari bo’yicha mavzu mazmunini yoritib berish maqsadida o’qituvchilar tasviriy san’at darslarini ko’proq amaliy jihatdan tabiat qo’ynida o’tkazishlari, muzeylarga sayohat uyushtirishlari tavsiya etiladi. Bunda o’quvchilarning ona tabiatga, jonajon o’lkaga mehr-muhabbati oshadi, milliy qadriyatlarimizni, me’moriy yodgorlik va san’at durdonalarimizni asrab-avaylash hamda qadrlashni o’rganadilar.
Dars jarayonida qo’llaniladigan interfaol metod va texnologiyalarni tanlashda fanning xususiyatini hisobga olish maqsadga muvofiq. O’qitish jarayonining samarali va natijali bo’lishini ta’minlashga yo’naltirilgan interfaol uslublar va o’qitish texnologiyalari hozirgi kunda respublikamizning barcha umumiy o’rta ta’lim maktablarida keng miqyosda qo’llanilib, ijobiy natijalar olinmoqda.