O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Davlat Agrar universiteti Nukus filiali “ Agrobiologiya” fakulteti” «Agrokimyo o’simliklarni himoya qilish va karantin»

O'rgimcbaklar ayrim oilalarining qisqacba tasnifi
O'rgimchaklar (Aranei) kenja sinfiga mansub bo'lgan turlaming barchasi yirtqichlar hisoblanib (17, 18-rasmlar), ular o'ljasini tirik holda o'zining to'riga ilintirib, uni yeydi. Vlar tabiatda juda keng tarqalgan. o-'6imchaklar ozuqasining ko'pchilik qismini umurtqasizlar, jumladan, hasharotlar egallaydi. O'rgimchaklaming katta g' ildiraksimon to'riga tushadigan jonivorlaming 75,7 foizini hasharotlar tashkil qiladi va ulaming o' ljasi hisoblanadi. Shundan ikkiqanotlilar 25,7, bahorchilar 18,4, to'rqanotlilar 11 ,2, pardasimonqanotlilar 10,5 va tangachaqanotlilar 9,9 foizni tashkil qiladi. O'rmon to'shamalarida va tuproqning yuza qavatida hayot kechiruvchi mayda o'rgimchaklar asosan dastlabki qanotsiz tuban hasharotlar, ayniqsa, ayri dumlilar bilan oziqlanadi. Zararkunanda hasharotlami yo'qotishda tuzoq - to'r hosil qilmaydigan o'rgimchaklar ham muhim rol o'ynaydi. Bularga poygachi o'rgimchaklar, yonboshga yuruvchi, oksiopid, bo'ri-o'rgimchak singari kO'pincha daydilik qilib hayot kechiruvchi o'rgimchaklar kiradi. O'rgimchaklar orasida tabiatdagi zararli hasharotlar sonini kamaytirishda faol ishtirok etadiganlaridan tashqari, inson va issiqqonli hayvonlarga katta zarar yetkazuvchi turlar ham mavjud bo'lib, ular Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. Bunday xavfli o'rgimchaklar vakili sifatida qoraqurtni ko'rsatish murnkin.
Qopaqurt - qora beva deb ham yuritiladi. V o'ta zaharli o'rgimchak bo'lib, asOS8{l o'z o'ljasini yengil zaharlab, so'ngra yeydi. Bundan tashqari zaharli biylaming ham bir qancha turlari mavjud bo'lib ulaming zahari inson va issiq qonli hayvonlar uchun o'ta xavfliuir Qoraqurt va biy chaqqanda ulaming zahari o'lja tanasiga tarqaladi. Qoraqurt va biy chaqqan kishilarga tezlik bilan tibbiy yordam ko'rsatilmasa, bu halokatga olib kelishi mumkin. Ulardan tashqari fanda o'rgimchaksimonlarning 27500 dan ortiq turi uchrab, ular inson uchun xavftug'dinnaydi. Zararkunandalami kamaytirishda muhim hisoblangan o'rmon biotsenozi o'rgimchaklari birmuncha yaxshi o'rganilgan. Bu daraxtlarda uchraydigan faunaning 50 dan 80% gachasini o'rgimchaklar tashkil qiladi. Ulaming o'rmondagi o'ljalari - o'simlik bitlari, barg o'rovchilar, tengsiz ipak qurti, odimchilar, qarag'ay tunlami, qarag'ay arrakashi, arrakash to'quvchi, uzunoyoq chivinlar kabi ko'p zararli hasharotlardir. Shunisi e'tiborga loyiqki, o'rgimchaklar ham boshqa jonivorlarning yemishi hisoblanadi. Ular bilan turli jonivorlar, jumladan, mayda sutemizuvchilar, qushlar, kaltakesaklar, baqalar, beshiktebratarlar, buzoqboshilar, ayrim qo'ng'izlar, arilar va hokazolar oziqlanadi. O'rgimchaklar tuxumida ixnevmonid, xaltsid hamda g'alla pashshalari, taxinlar lichinkalari parazitlik qiladi. Bu turkumning ko'pchilik vakillari araneomorf (Araneomorphae) kenja turkumiga mansubdir. Ulaming xarakterli xususiyatlaridan biri xelitseralari pastga va oldinga yo'nalishi hamda bir juft o'pka va juft yoki toq nafas olish traxeyalari mavjudligidir. Erezidlar (Eresidae) sinfi. Odatda qoramtir tusdagi o'rgimchaklar bo'lib, uncha katta bo'lmagan guruhni tashkil qiladi. KO'zlari 3 qator: birinchi qatorda 2 ta, ikkinchida 4, uchinchisida 2 ta ko'z joylashgan. Xelitseralari yirik, chiqib turadi. Barmoqlari uch timoqli. Qora erezus (Eresus niger ) odatdagi tur hisoblanadi. U yirik (uzunligi 15-20 mm), qora rangli. Ko'pincha tuproqqa ko'milgl!n holda yoki tosh ostida, uzunligi 15 sm bo'lgan nay ichida yashaydi. Bu tur faqat qo'ng'izlar. jumladan, qora tanli va bargxo'rlar bilan oziqlanadi. Poygachi (J 'rgimchaklar (Salticidae) sinfi. Mayda va o'rta o'lchamli, bosh - ko'krakning oldi - keskin ko'tarilgan va keti tig'izlangan. O'rgimchaklar o'ziga faqat boshpana - uya to'qiydi. Tez-tez sakrab, harakatlanadi. O'z o'ljasiga sakrab, hasharotlarni kunduzi ovlaydi. Masalan, Sitticus distinguendus g'alla pashshalari, gallitsalar va boshqa zararli hasharotlarni qirishda muhim rol o·ynaydi. YO/fboshlab yuruvchi o'rgimchaklar (Thomisidae) oilasi. Bosh ko'kragi qisqa va keng. Ko'zlari ko’ndalang ikki qatordan joylashgan bo'lib, har birida 4 tadan ko'zi bo'ladi. Oyoqlari uzun, yonlariga yo'naltirilgan, shuning uchun ular yengilgina yoni bilan yura oladi. Ayrim turlarining rangi yashash muhitiga qarab o'zgarib turadi. Tuzoq to'r\ar to'qimaydi. Bu o'rgimchaklaming ko'pchilik turlari g'alla, bog' va boshqa agrobiotsenozlarda zararkunandalami kamaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Xysticus kochi Thor. don boshog'ida joylashib, zararli xasva lichinkalari va voyaga yetgan zotlari bilan oziqlanadi. Laboratoriya tadqiqotlarida I ta urg'ochi o'rgimchak sutka mobaynida xasvaning 50 ta birinchi yoshdagi yoki 3 ta katta yoshdagi Iichinkasini yoki voyaga yetgan 2 ta zotini yo'qotgan (Titova, Egorova, 1978). To'r yoyuvchi 0 'rgimchaklar (Theridiidae) oiJasi. Mayda va o'rtacha o'lchamdagi (uzunligi 2-10 mm) o'rgimchaklardir. 8 ta ko'zi bo'lib, ikki qatorda joylashgan. Ular keng to'rli tuzoqlarda yashaydi. To'r yoyuvchi o'rgimchaklar tuproq yuza qismiga yaqin joyda uch turdagi to'rlami to'qiydi. Gorizantal qop1ama to'r bevosita tuproq yuzasida to'qiladi (Meioneta rerestris) yoki yashash naychasiga o'xshash bo'lib, uning ichida o'rgimchak to'rga tushgan o' ljasini iplari tebranishi natijasida sezadi (Titanoeca schineri) yoki to'r noto'g'ri formada bo'lib, yelimsimon suyuq tomchisi bo'ladi. Bunda o'rgimchakning boshpanasi tuproq donachalari ostida bo'ladi (Lithyphantes albomaculatus); oxirgi tur t;ug'doy ekinida yuqori miqdorda uchrab, don kulrang tunlami qurtlari biIan oziqlanadi. Yarim cho'l va cho'lIarda yashovchi, inson hamda hayvonlar uchun zaharli bo'lgan yirik qoraqurt (Latrodectus tredecimguttatus) ham shu oilaga mansub bo'lib, uning o'lchami 10-15 mm ga yetadi. Oksiopidlar (Oxyopidae) oilasi. O'rtacha o'lchamli (10-15 mm), boshi uchburchaksimon o'rgimchaklar. Uch qator joylashgan 8 ta ko'zi mavjud, oldingilari ayniqsa mayda bo'ladi. Bu o'rgimchaklar in yoki makon qurmaydi. Ayrim vakillari (Oxyopes lineatus ) g'allasimon qalin o't1oqlar faunasining oddiy elementi hisoblanib, o'simlik bitlari va qandalalar bilan oziqlanadi. Voronkasimonlar (Agelenidae) oilasi. O'rta va ba'zan yirik o'lchamli (10-15 mm) o'rgimchaklar Ikki qatordajoylashgan 8 ta ko'zi mavjud. Keng, voronkasimon yoyiluvchi, nay ko'rinishidagi makon yasaydi. Yo'l-yo'lsimon agelina (Agelena labyrinthica) keng tarqalgan yirik o'rgimchak (uzunligi 10-14 mm) hisoblanib, istirohat bog'lari, o'rmon yo'laklari, tomorqa uchastkalarida, ayniqsa, keng tarqalgan. O'simliklar biologik himoyasida zararkunandalar yig'ilgan manbaalarda istiqbolli tur hisoblanadi. Tegenariya ajinasi (Tegenaria domestica) tipik sinantrop hisoblanib, mozorlar, saroy va yashash joylari atrofida ko'p tarqalgan. Bo'ri o 'rgimchaklar (Lycosidae) oilasi. O'rta va yirik o'1chamli (uzunligi 10-15 mm) o'rgimchaklar bo'lib, boshi ko'kragidan biroz kO'tarilgan. Uch qator joylashgan 8 ta (4-2-2) ko'zi ho'lib, o'rta qatordagilari boshqalariga nisbatan birmuncha yirik. Tanasi parsimon bo'Imagan tuklar bilan qalin qoplangan. Tuzoq to'rlar to'qimaydi. O'ljasini tutishiga qarab daydi va uyali o'rgimchaklarga ajratiladi. Oaydilarga misol qilib zararli xasvani kamaytirishda yuqori samara beruvchi Pardosa monticola va voyaga yetgan qandaJaJar bilan oziqlanuvchi Trochosa terricola Thor. lami ko'rsatish mumkin. Uyalilarga misol qilib yirik (uzunligi 90-40 mm) tarantulbiy (Lycosa singoriensis) o'rgimchagini ko'rsatish mumkin. U chaqqanda zahari qoraqurtdan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Doira to 'quvchilar (Araneidae) oilasi. Bu o'rgimchaklar kichik yoki yirik o'1chamli (2-24 mm), boshi birmuncha ko'tarilgan va aniq shakllangan. KO'zlari to'g'ri yoki bir oz egilgan, ikki qatorda joylashgan. Ularning nomi g'ildiraksimon, ko'p burchakli, mo'rt tuzoq to'rlari to'qishidan kelib chiqqan. Yirik (15-24 nun) turlardan Araneus avlodiga man sub butsimon o'rgimchaklami ko'rsatish mumkin. Odatda, ular ko'p miqdorda qalin o't1oqJarda, butaJarda, daraxtlar poyasi va shoxlari' orasida tarqaJgan.

XULOSA:
O'rgimchaksimonlaming ko'pchilik turlari faqat yirtqichlik bilan hayot kechiradi va yirtqich o'rgimchaksimonlar 2 ta, yani parazitiform va akariform turkumlariga ajratiladi.

O'rgimchaksimon yirtqichlaming oilalaridan biri fitoseyidlardir. Fitoseyidlar (Phytoseiidae) oi/asi. Ular uncha yirik bo'lmagan (0,25-0,6 mm) o'lchamdagi, ovalsimon, rangsiz yoki sariq tusli yirtqichlardir.
O'zbekiston sharoitida quyidagi turlar biologik kurashda amaliy ahamiyatga ega bo'lib, ulami g'o'za ekiniga mavsumiy tarqatish mumkin. Phytoseiu/us corniger kanasi tut daraxtida, olma, qayrag'och, tokda, g'o'za dalalari uvatlaridagi 'o'tsimon o'simliklarda uchraydi.