O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

15.4. E.Denison: iqtisodiy o„sish «arifmetikasi» 
 
Biz  iqtisodiy  o‗sishning  bir  omili,  (Xarrod,  Domar)  va  ikki  omilli 
(Duglas,  Kobb)  modellarini  ko‗rib  chiqdik.  Amerika  iqtisodchisi 
Edvard  Denison  ulardan  farqli  o‗laroq  iqtisodiy  o‗sish  muammosiga 
omillarni  maydalashtirish  va  detallashtirish  orqali  yondashdi.  U  turli 
mamlakatlardagi  iqtisodiy  o‗sishni  aniq  tasavvur  qilish  uchun  iqtisodiy 
o‗sish sur‘atiga ta‘sir etuvchi bir talay omillarning «hissasini» hisoblab 
chiqishga harakat qilgan. 
Denison  G‗arbiy  Yevropa,  Yaponiya,  AQSh  mamlakatlarida  o‗sish 
sur‘atlari  nega  bir-birlaridan  keskin  farq  qilishini,  unga  ta‘sir  etuvchi 
sabablarni  (omillarni)  aniqlashni  o‗ziga  maqsad  qilib  qo‗yadi.  Bunda 
iqtisodiy  o‗sishda  qaysi  omil  birlamchi,  qaysi  omil  ikkilamchi  rol 
o‗ynashini ham tadqiq qiladi. 
Tahlil  keng  statistik  materiallar  yordamida  olib  borildi.  23  omil, 
jumladan,  ta‘lim  darajasi,  professional  tayyorgarlik,  bilim  tarqatish, 

---

332 
 
asosiy  kapitalning  ―yoshi‖  va  boshqa  omillar  ta‘sirini  aks  ettiruvchi 
mufassal  jadval  tuzildi.  Turli  omillarning  amal  qilishi  bir-biriga 
chirmashib ketdi. Ba‘zi omillar iqtisodiy o‗sishga to‗g‗ridan to‗g‗ri ta‘sir 
ko‗rsatsa, ba‘zilari bilvosita ta‘sir ko‗rsatadi. 
Amerika  iqtisodchisi  barcha  omillarni  ikki  guruhga  ajratadi: 
«jismoniy»  (mehnat  va  kapital)  va  «unumdorlik»  (texnologiya, 
joylashish,  ko‗lami,  ixtisoslashuv).  O‗z  navbatida,  yiriklashtirilgan 
omillar  ancha  mayda  shakllarga  ajratiladi;  masalan,  kapital  –  uy  joy, 
xalqaro aktivlar, imorat-inshootlar va asbob-uskunalarni o‗z ichiga olsa, 
mehnat  esa,  ishchilarning  soni,  jinsi,  yoshi  bo‗yicha  tuzilishi,  ta‘lim  va 
ishlatilgan  vaqtni  o‗z  ichiga  oladi.  Mehnatni  o‗lchashda  ketma-ketlik 
uslubidan  foydalaniladi.  Avvalo,  ishlovchilarning  umumiy  soni  keyin 
unumdorlikka ta‘sir etuvchi ishlovchilarning sifat tavsifi hisobga olinadi 
va shunga o‗xshash. 
Denisonning  statistik  raqam,  hisob-kitob  va  xulosalarini  aniq 
tasavvur  etish  uchun  uning  «Iqtisodiy  o‗sish  sur‘atidagi  farqlar 
tadqiqoti» kitobida 12 mamlakat misolida alohida davrlar uchun berilgan 
tuzilgan quyidagi jadvalni ko‗rib chiqamiz.