O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

351 

 

Reklama va reklama vositalari 

 

Insoniyat paydo bo‘lgandan buyon savdo inson taraqqiyoti bilan 

hamohang ravishda shakllanib kelgani sir emas. Savdo rivojlanib, 

savdogarlar o‘rtasida bozor va xaridorlar jihatidan ustunlik va 

yetakchilikka harakat qilish ular o‘rtasidagi narx va sifat vositasida 

raqobatni keltirib chiqardi. Endi ular o‘z mahsulotlarini maqtab 

xaridorda nisbiy afzallik va moyillikni kuchaytirishga o‘tdilar. Bu 

raqobat o‘z navbatida reklamaning paydo bo‘lishiga olib keldi. Tarixiy 

manbalar shundan darak beradiki, dastlab misrliklar tijorat maqsadlari 

uchun papirusga bitilgan savdo narxlari yozilgan mayda xabarlar va 

devoriy xabar matnlarini qo‘llaganlar. Pompeya xarobalari va Qadimgi 

Arabistonda tijoriy xabarlar va siyosiy namoyishlar lavhalari ham 

topilgan. Devorlarga o‘yib yoki chizib ishlangan tasvirlar reklamaning 

qadimgi turlaridan hisoblangan va kelib chiqishi Hindistonga borib 

taqalib, miloddan avvalgi 4000-yilda paydo bo‘lgan. Yana tarixdan shu 

narsa ma’lumki, reklamaning ilk ko‘rinishlari uy tashqarisidagi 

reklamalar (qadimgi davrlarda xizmat ko‘rsatish joylari xizmat 

ko‘rsatuvchilar uylarining bir qismida qurilgan) va devorga ilingan 

e’lonlar bo‘lgan. 

 O‘rta asrlarda aholining asosiy qismi savodsiz bo‘lganligi sababli 

hunarmandlar kasblariga doir belgilarni o‘zini reklama va mo‘ljal 

sifatida qo‘llaganlar. Masalan, taqachilar ot taqasi rasmini yoki aynan, 

temirchilar bolg‘a, kosiblar etik va sartaroshlar ustara tasviridan 

foydalanganlar. Meva va sabzavot sotuvchilari esa shahar markazlariga 

kelgan holda o‘zlari yoki biror kishini yollab o‘z mahsulotlarini maqtab 

jar solganlar yoki jarchi yordamidan foydalanganlar.  

Ilm-fan taraqqiyoti asta–sekinlik bilan o‘sgan sari o‘qish 

ommalashdi va bu o‘z navbatida bosmaxonalar kashfiyotiga olib keldi. 

Endi odamlar tarqatmalar orqali reklama qila boshladilar. XVIII asrga 

kelib ingliz gazetalari reklamalarni bosib chiqara boshladi. Lekin bu 

reklamalar asosan turli yangi kitoblar va gazetaning o‘zini maqtashdan 

nariga o‘tmasdi. Keyinchalik dori vositalari reklamasini tarqata 

boshladilar va bu gazetalarning foyda olish yo‘nalishining o‘zgarib 

ketishiga olib keldi, ya’ni ular gazeta tirajlari bilan bir qatorda reklama 

orqali ham foyda ola boshladilar. Tahririyatlar reklama orqali daromad 

olishga shunchalik kirishib ketdilarki, buyuk Yevropa o‘latida ular 

ancha insonning uyi kuyishiga sabab bo‘ldilar. Chunki o‘sha davrda 

alkimyogarlar o‘latga davo qidirib, nimani topsalar shuni davo, deb 

352 

 

e’lon qilar va u orqali mo‘may daromad qilardilar. Bu orqali ingliz 

matbuoti sezilarli darajada obro‘sini yo‘qotdi. Shundan keyin ingliz 

hukumati reklamani tartibga solishga urinishlarni boshladi va noto‘g‘ri 

ma’lumot tarqatgan buyurtmachini ham, tahririyatni ham qattiq jarimaga 

tortajagini bildirdi.  

Iqtisodiyot o‘sib borgan sari reklama ham unga hamohang 

rivojlanib bordi. AQShda reklamadagi yuksalishlar uni mutlaqo yangi 

shaklga – xat tartibli reklama shaklini yaratilishiga olib keldi.1836 – 

yilning iyunida Fransiyaning La Presse gazetasi reklama orqali daromad 

olayotgani evaziga narxni pasaytirish va bu orqali gazetxonlar safini 

kengaytirishni mo‘ljalladi. Keyinchalik bu usul butun mamlakat 

gazetalari tomonidan o‘zlashtirildi. 1840 – yilda Volni Palmer ismli 

kishi Filadelfiyada hozirgi zamon reklama agentliklariga o‘xshash 

agentlikka asos soldi. 1842–yilda Palmer mashhur gazetalardan katta 

chegirmali narxda bo‘sh sahifalarini sotib oldi va yuqori narxlarda 

reklama qiluvchilarga sota boshladi. Palmer faqat gazeta betlarini sotib 

olgan bo‘lib, reklama qanday qilib, qanday ko‘rinish va shaklda berilishi 

reklama beruvchilarlar ixtiyorida bo‘lgan. XIX asr oxirlariga kelib 

N.W.Ayer & Sons reklama agentligiga asos solindi va bu agentlik 

reklamani rejalashtirish, yaratish va reklama jarayonini boshqarish 

borasida taklif va yordamlar berardi. Xuddi shu davrda Fransiyada 

Charles-Louis Havas reklama agentligi ham faoliyat olib borayotgan 

bo‘lib, uning xizmat ko‘rsatish ko‘lami brokerlikni ham qamrab olgan 

edi.  

XX asr reklama tarixida tub burilish yasadi. Avvalo, reklama 

sohasida ayollar salmog‘i va vositasi ortib bordi. Dastlab, reklama 

agentliklari ayollardan yaratuvchanlik qobiliyati va uy-ro‘zg‘orga oid 

reklamalarda «onalar tanlovi” yoki «rafiqalaringiz tanlovi” kabi 

reklamalar uchun foydalangan bo‘lsalar, keyin ulardan turli xil ayollar 

tasvirlari orqali e’tirofni tortish yo‘liga o‘tadilar. Amerikada ayollarning 

ilk tasviri sovun reklamasida qo‘llanildi. 

Yangilik usulida yaratilgan dastlabki zamonaviy reklama 1920–

yillarning boshida ishlangan tamaki reklamasi hisoblanadi. Zamonaviy 

reklamaning otasi sifatida Edvard Berniys Medisson Avenyu reklama 

agentligiga asos solgan. Jahon bo‘yicha tamaki savdosining tarqalishi va 

iste’molining ommalashishiga xuddi shu inson sababchi bo‘lgan.O‘sha 

paytda Bonzak deb atalgan yangi va katta hajmda sigareta o‘raydigan 

mashinaning sanoatda qo‘llanishi bozorda taklif hajmini keskin oshirib 

353 

 

yuboradi va bu muammoni hal qilishni Edvard Berniys ajoyib reklama-

lari orqali bartaraf etadi.  

 

1920-yillar. Radioreklamalar 

 

 

1920 – yillarda radiodetallar va radio apparatlar ishlab 

chiqaruvchilar soni ortib ketdi. Ular o‘z mahsulotlari sotuv hajmini 

oshirish uchun o‘z radiostansiyalari ochadilar va unda o‘z mahsulotlarini 

reklama qila boshladilar. Vaqt o‘tishi bilan turli klublar, xususiy maktab 

va notijorat uyushmalar radioda reklamalar bera boshladilar. 

Radiodasturlarga homiylik qilish tobora kengayib borgani sari har bir 

radiodastur o‘z homiysiga ega bo‘la boshladi. Buning evaziga esa o‘sha 

radiodastur davomida homiy kompaniyani ko‘klarga ko‘tarib maqtashi 

kerak edi.Vaqt o‘tishi bilan radiostansiya egalari radiodasturlarga 

homiylik qilish huquqlarini qisqa muddatga avvalgidan kattaroq pul 

evaziga sota boshladilar. Keyinchalik esa bitta radioeshittirish davomida 

bir necha kompaniyalar va ularning mahsulot va xizmatlari yangray 

boshlaydi.  

 

1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 

 

1940–yillar oxiri – 1950–yillar boshiga kelib reklamalarni berish 

televideniyelarga ko‘cha boshladi. Buyuk Britaniya Parlamenti radioni 

tijoratlashtirish va televideniyelarni notijoriy tashkiliy birlik sifatida 

qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting 

Channel (BBC)50-yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida 

qisqa muddat ichida savdo-tijorat televidiniyesining reklama gigantiga 

aylandi. Jamoatchilik jamg‘armasi asosida federal hukumatni ko‘ndirgan 

holda Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 

1934 – yilda AQShning Federal Kommunikatsiya Akti qabul qilinishi 

orqali reklama sohasida kapitalizm ta’siri boshlandi. Natijada AQSh 

Kongressi ”omma qiziqishi, qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib 

borishni talab qila boshladi. 1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari 

Akti qabul qilindi va bu Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq 

Radiosi asos solinishiga sabab bo‘ldi. 1950–yillar boshlarida Du 

Monttele tarmog‘i reklama vaqtini bir paytning o‘zida bir necha 

homiylarga sotish amaliyotini boshlab berdi. Dastlab, Du Mont bu 

usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi teledasturlarga nisbatan reklama 

vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes reklamalariga sotdi. Keyinchalik 

354 

 

uni ko‘paytirib borishi natijasida boshqa tijoriy televidiniyelar ham bu 

usulni o‘zlashtirib, uni yanada rivojlantirdi.  

Reklama vositlarining so‘nggi diversifikatsiyasi sifatida kabelli va 

sun’iy yo‘ldosh televidiniyelarini ham ko‘rish mumkin. ”Dot-com” 

reklamalar internet reklamalari bo‘lib, internetning kirib kelishi va 

taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va 

interaktiv reklamalar aynan internet orqali olib borilib, eng yirik internet 

reklama tarqatuvchisi Google Co. qidirish navigatsion tizimi 

hisoblanadi. Zamonaviy reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor 

marketing” (ingliz tilida “guerrilla marketing”) bo‘lib, unda hozirgi 

kunda keng tus olayotgan avtomobillarga brend signallari va interaktiv 

reklamar bilan bezash va ularni sovg‘a qilish kabi rag‘batli usullar orqali 

reklama qilinadi. Buni asosan mamlakatga yangi kirib kelgan 

kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, ularning fikricha, yangi kompaniya 

haqida mijozlar ongida “ha, bu kompaniya qudratli ekan”, degan fikr 

yarq etib o‘tadi va bu mijozlarni tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan 

tashqari reklamani joylashtirish ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi 

kunda Facebook, Twitter, Yahoo va boshqa bir qator global internet 

tarmoq va veb saytlari reklamaning ekzel usuli va reklama berish joyi 

hisoblanadi. Hozirgi davrga kelib xalqaro savdo va texnika 

taraqqiyotining mislsiz rivoji natijasida reklama va marketingning 

quyidagi shakl va turlari vujudga keldi: 

Virusli marketing – brendni ko‘tarish uchun ijtimoiy tarmoqlardan 

foydalanuvchi marketing ko‘rinishi.  

Nishe marketing – maxsus ehtiyoj va xohishlarga ko‘ra aholining 

alohida qatlamlari uchun mo‘ljallangan reklama.  

Mahsulot joylashtirish marketingi – xaridorlar e’tiborini jalb etish 

maqsadida ikki mahsulotni bir paytda reklama qilish.  

Mashhur shaxs-mashhur brend reklamasi – mahsulotni mashhur 

shaxslar orqali reklama qilish. 

Eslatuvchi reklama tovar va xizmatlarni qayta sotib olishga 

rag‘batlantirishga (undashga) mo‘ljallangan. «Coca Cola»ning 

qimmatbaho va to‘laqonli reklamasi har xil jurnallarda mavjud va ular 

iste’molchilarga bu ichimlikni sotib olish zarurligini eslatib turadi. 

Mustahkamlovchi reklama xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir 

tovarni tanlab to‘g‘ri qilishganiga ishontirishga mo‘ljallangan. Masalan, 

avtomobil reklamasida ko‘pincha yangi modeldagi avtomobilni sotib 

olganlaridan xursand xaridorlarni o‘z xaridlaridan mamnun qiyofalari 

ko‘rsatiladi. 

355 

 

Reklamalarning maqsadini tanlab olishda bozordagi joriy vaziyatni 

tahlil qilishdan kelib chiqish zarur. Masalan, ma’lum bir tovar sinfi 

yetarlicha o‘zlashtirilgan bo‘lsa, kompaniya bozorning yetakchisi 

hisoblanadi, lekin uning savdo markasi iste’mol jadalligi uncha yuqori 

emas, reklama kompaniyalarining maqsadi iste’molchilarni rag‘batlan-

tirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar tovar sinfi bozor uchun yangi 

bo‘lib, kompaniya yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli savdo 

markasiga, to‘g‘ri maqsadga ega bo‘lsa, tez orada iste’molchilarning 

e’tibori unga qaratiladi va albatta, tovar xaridorgir bo‘ladi. 

Reklama murojaati tanlab olingandan keyin reklama beruvchi uni 

tarqatish vositasini aniqlashi lozim. Bu bosqichda:  

1) auditoriyani xohlagancha qamrab olish, reklamaning ta’sir etish 

chastotasi va darajasi masalalari hal qilinadi;  

2) axborot vositalarining asosiy turi; 

3) aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi;  

4) grafik; 

5) reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi.  

Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini 

baholash zarur. 

Axborot vositasini tanlash – bu maqsadli auditoriya bilan zarur 

turldagi aloqalari sonini ta’minlashga qodir bo‘lgan iqtisodiy jihatdan 

samarali reklama tarqatish vositalarini qidirishdir.  

Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga 

aniq ta’sir etishi uchun aloqalar soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblay-

dilar. Ular odam bitta reklamani bir necha marta ko‘rsa, unga javob 

beradi (tovarni sotib oladi) yoki reklamani har ko‘rganda asabiylashadi 

yoki umuman ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar. 

Axborot vositalarining asosiy turlarini tanlab olish. Media – 

rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis reklama tashuvchilarning asosiy 

turlari iste’molchilarni qamrab olishi va ta’sir etishi bo‘yicha 

imkoniyatlarini bilishi zarur. Zarur axborot vositasini tanlab olish to‘rtta 

o‘zgaruvchini hisobga olgan holda bajariladi. Birinchisi – maqsadli 

auditoriyani (boshqalaridan) ustun qo‘yish. Masalan, radio va 

televidiniye o‘smirlar auditoriyasini qamrab olishning eng samarali 

vositasi hisoblanadi. Ikkinchi o‘zgaruvchi – bu tovarning xarakteristikasi 

(tavsifi). Axborotning turli vositasi namoyish etish, ko‘rgazmali 

ko‘rsatish, tushuntirish, tasvirlash, rang berish kabilarda turli 

imkoniyatlarga ega. Uchinchi o‘zgaruvchi-reklama murojaatining 

tavsifi. Yaqin kunlarda narxi pasaytirilgan sotuv kuni ma’lum qilina-

356 

 

digan reklamani radioda, televideniyeda berish yoki gazetaga joylash-

tirish lozim. Texnik ma’lumotlarning sezilarli miqdorini o‘zida aks 

ettirgan reklama murojaatini ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta 

tarqatmalarida berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Va nihoyat, oxirgi 

o‘zgaruvchi-qiymatdir. Televizion reklama gazeta singari sezilarli 

darajada qimmat. Odatda, reklama murojaati qiymati mingta aloqa 

hisobidan hisobga olinadi. 

Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, 

media – rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis o‘z budjetini axborot 

vositalarining asosiy turlari bo‘yicha taqsimlashdan boshlashi kerak. 

Bunda e’tibor asosan, defitsitga qaratiladi, shu bois, reklama unga darhol 

e’tibor qaratilishi uchun alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. 

Reklama budjeti haqida qaror qabul qilishda iste’molchining egri 

chiziqli reaksiyasi “S” tarzidagi shaklga ega bo‘lishini anglash kerak. 

Dastlabki samara qandaydir bir qancha savdodan sezilarli natija olinsa, 

reklamaning hajmini ko‘paytirib berish lozim, biroq oqibatda savdoning 

o‘sishi nolga teng bo‘lib qolish ehtimoli ham mavjud. Uzoq vaqtlar 

davomida reklamaning yetakchi vositasi televidiniye bo‘lgan. Keyingi 

yillarda tadqiqotchilar telereklamalar samarasi pasayganini, bunga 

axborot dunyosi kuchaygani (roliklar qisqaroq bo‘lib, umumiy soni 

ortadi), reklama bloklari namoyish qilinayotgan paytda kanallarning 

faolroq almashtirilishi (bunga, ayniqsa, yangi-yangi kanallar paydo 

bo‘layotgani juda ham yordam bermoqda) va yangi kabel va yo‘ldosh 

kanallar paydo bo‘lishi munosabati bilan ko‘rsatuvning umumiy qisqa-

rishi ham sabab bo‘lmoqda. 

Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarini 

o‘z ichiga oluvchi juda katta kategoriya. Iste’molchilar e’tiborini jalb 

etishga urinib, firmalar ijodiy reklamalar yaratadilar va ularni eng 

kutilmagan joylarga joylashtiradilar. Bunday yondashuvning mantiqiy 

jihati shundaki, odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish 

joylarida va albatta, do‘konlarda aloqada bo‘lish kerak. Tashqi reklama-

ning quyidagi turlarini: reklama shitlari (taxtalari), jamoatchilik joylari-

dagi reklamalar, tovarlarni syujet (manzara)larga va xarid joylarida 

(chakana do‘konlarda) joylashtirish orqali reklama qilish kabilarga 

ajratish mumkin.  

Axborotlarning muqobil vositalari firmalar uchun qator qiziqarli 

imkoniyatlar beradi. Bugun iste’molchilarda qayerda uni ko‘rishga bir 

necha daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga reklama o‘rnatiladi.  

 

357 

 

12.4-jadval 

Axborot vositalarining asosiy turlari tavsifi 

 

Tashuvchi Afzalligi 

Cheklovi 

Gazetalar 

Ochiq-ravshanlik; O‘z vaqtidalik; 

Mahalliy bozorni qamrab olishning 

yuqori darajasi; yuqori tan olinish; 

ishonchning yuqori darajadaligi 

Muddati uzoq emas; bosma sifati 

pastligi; uncha katta bo‘lmagan 

ikkilamchi auditoriya 

Televilenie 

Harakatlanuvchi tasvir va ovozning 

hamohangligi; bevosita tuyg‘ularga 

murojaat qilinishi; diqqat-e’tibor-

ning yuqori darajasi; qamrab olish 

darajasi yuqoriligi 

Yuqori mutlaq qiymat; efirning 

reklama bilan to‘lib ketgani; 

kontaktning qisqa muddatliligi; 

auditoriyani tanlash darajasi 

yuqori emasligi 

To‘qridan 

to‘g‘ri pochta 

reklamasi 

Auditoriyani tanlash imkoniyati, 

ochiq-ravshanlik, bir tashuvchiga 

nisbatan raqobatning yo‘qligi, 

manzilli xarakterga egaligi 

Nisbatan yuqori qiymat; 

«makulatura»ga aylanish xavfi 

Radio 

Ommaviylik, geografik va 

demografik belgilari bo‘yicha 

tanlash darajasi yuqoriligi! 

Axborotlarni faqat ovozli 

berilishi; televidiniyega nisbatan 

kam jalb etuvchanligi; standart 

tariflar yo‘qligi; kontaktning 

qisqa muddatliligi 

Jurnallar 

Geografik va demografik 

belgilariga ko‘ra kashfiyotchilik 

darajasi yuqoriligi; ishonch va 

istiqbol; yuqori sifatli bosma nashr; 

uzoq muddat «yashashi»; katta 

ikkilamchi auditoriya 

Reklama maydonini sotib olish 

va reklamaning chiqishi 

orasidagi tanaffusning kattaligi; 

talabga ega bo‘lmagan tirajda 

yo‘qolib ketish; kafolatlangan 

joylashtirishning yo‘qligi 

Tashqi reklama 

Ochiqlik; takroriy kontaktlarning 

yuqori ko‘rsatkichi; qiymati 

pastligi; raqobat yuqori emasligi 

Auditoriyaga nisbatn cheklangan 

tanlov, ijobiy cheklanganlik 

Telefon 

ma’lumotlari 

Mahalliy bozorni qamrab olishning 

eng yuqori darajasi; yuqori 

darajadagi ishonch; past qiymat; 

auditoriyani keng qamrab olinishi 

Yuqori raqobat reklama 

maydonini sotib olish va reklama 

chiqishi orasidagi katta tanaffus; 

ijodiy cheklov 

Axborot 

byulleteni 

Auditoriyalarga nisbatan o‘ta 

yuqori tanlov; to‘liq nazorat; 

interfaol imkoniyatlar; nisbatan past 

qiymat 

Xarajatlar nazoratdan tashqariga 

chiqib ketishi (nazoratsiz 

qolishi) mumkin 

Reklama 

risolalari 

Ochiqlik; to‘la nazorat; reklama 

murojaatini kuchaytirishga qodirlik 

Qayta ishlab chiqarish xarajatlar 

ortib ketishiga olib kelishi 

mumkin 

Telefon 

Foydalanuvchilar ko‘pligi; 

individual kontakt o‘rnatish 

mumkinligi 

Nisbatan yuqori qiymat (agar 

ko‘ngillilar jalb etilmasa) 

Internet 

Auditoriyaga nisbatan tanlash 

imkoniyati yuqoriligi; interfaol 

kontakt imkoniyati bor; nisbatan 

narxi arzon 

Axborotlarning nisbatan yangi 

vositasi, shuning uchun ayrim 

mamlakatlarda foydalanuvchilar 

soni kam 

 

358 

 

Noan’anaviy medianing bosh yutug‘i, ularning maqsadli auditoriya-

ga o‘ta aniq chiqish imkonini berishidir, bunda vaziyatdan kelib chiqib, 

aloqa bo‘ladigan auditoriya «asirga olingan» bo‘lib, ushbu qamrab olish 

iqtisodiy nuqtayi nazardan qisman samarali bo‘ladi. Xabarlar sodda va 

to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘lishi lozim. Har qanday marketing strategiyasining, 

shu jumladan, «muqobil»ini ham baholash u marka kapitaliga bevosita 

yoki bilvosita qo‘yilmalar kiritishiga qarab amalga oshiriladi.  

 

Aniq reklama tashuvchini tanlash.Tanlab olingan axborot vosita-

larining har birida media rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis iqtisodiy 

jihatdan eng samarali reklama tashuvchilarni tanlab olishi, bunda 

auditoriya kattaligi va tarkibini, reklama murojaatlarini joylashtirish 

qiymatni tahlil qiladigan maxsus tadqiqot xizmatlari ma’lumotlariga 

suyanishlari kerak. Auditoriya kattaligini hisob-kitob qilish uchun 

auditoriya adadi (reklama tashuvchi jismoniy birliklar soni), auditoriya 

(reklama tashuvchi bilan aloqada bo‘ladigan odamlar soni, agar bosma 

reklama vositasida ikkilamchi o‘quvchilar bo‘lsa, auditoriya adadni 

ko‘paytiradi); samarali auditoriya (reklama tashuvchilar bilan aloqada 

bo‘luvchi va potensial xaridorlar tasniflariga ega bo‘lgan va reklama 

tashuvchi bilan aloqada bo‘ladigan odamlar soni) va haqiqiy 

auditoriyadan (haqiqatan ham reklamali e’lonlarni ko‘rgan potensial 

xaridorlar soni) foydalaniladi. 

Bozorga yangi tovar chiqarishda reklama beruvchida reklamalarni 

uzluksiz, konsentratsiyalanuvchi, davriy va uzilib qoladigan 

variantlardan birini tanlash muammosi paydo bo‘ladi. Uzluksizlikka 

qandaydir vaqt davomida reklama murojaatini bir tekis joylashtira olish 

bilan erishiladi. Qoidaga ko‘ra reklama beruvchilar tez-tez sotib 

olinadigan tovarlar bilan bozorni kengaytirish kerak bo‘lganda va 

xaridorlarning aniq belgilangan toifasini jalb etish uchun uzluksiz 

reklamadan foydalanadilar. Konsentratsiya hamma reklama budjetidan 

cheklangan davr mobaynida foydalanishni ko‘zda tutadi. Bunday tartib 

realizatsiya muddati bitta mavsum yoki qandaydir sana (odatda, 

bayramlar) bilan cheklangan tovarlar reklamasi uchun maqbul. Davriy 

reklama e’lonlarini mavsumiy uzilish bo‘ladigan ayrim davr davomida 

joylashtirishni bildiradi, mavsum yangilangach, reklama ham 

yangilanadi. Bunday sxemadan cheklangan reklama budjetida, xaridning 

kamdan kam siklida, mavsumiy tovarlarni reklama qilishda foyda-

laniladi. Uzilib turuvchi reklama – bu muomalaga past va yuqori 

faollikda, navbat bilan chiqadigan tovarlarni reklama qilish.  

359 

 

Reklama budjetini ishlab chiqish – reklama kompaniyasining maq-

sadlarini, korxonaning  moliyaviy imkoniyatlari, raqobatchilarning 

reklama xarajatlari, tarmoqdagi umumiy xarajatlar va hokazolarni 

hisobga olishga asoslangan turli xil yondashuvlarni qo‘llash bilan 

amalga oshirilishi mumkin. Biroq har qanday usul axborotga, ya’ni 

mahsulot (uning xususiyatlari va potensial mijozlarning ehtiyojlariga 

mos kelishi), bozor va uning segmentlari, iste’molchilar ehtiyojlarini 

qondirishning turli usullari va imkoniyatlari bilan bog‘liq holda uning 

xatti-harakatlari, bozorda talabning o‘zgarish tendensiyalari haqidagi 

axborotlarga asoslanadi. Reklama budjetini ishlab chiqishning ko‘pgina 

usullaridan eng yaxshi qo‘llaniladiganlari sifatida quyidagilarni ajratib 

ko‘rsatish mumkin: qoldiq budjet usuli, sotilishlar summasidan foizlarda 

hisob-kitob qilish usuli, raqobatli paritet usuli, maqsad va vaziflar 

asosida hisob-kitob qilish usuli va boshqalar.