O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

 
123
The World Bank(2005).Wor lddev elap ment rep ort 2006: equityand develap ment. New York, NY :Oxford. 
124
World Bank(2005).Wor lddevelop ment rep ort 2006(p.vii). New York, NY :Oxford. 

---

277 
sotib olish qobiliyati pasayadi. Bu shaxslarga, ayniqsa, pensiya to‗lovlari hisobidan 
hayot kechiradigan pensionerlar, shuningdek, o‗z ish haqlarini oshirishga ta‘sir 
ko‗rsata olmaydigan ishchi-xizmatchilar kiradi. Agar davlat inflyatsiya sur‘atlarini 
pasaytirishga qaratilgan hech qanday chora ko‗rmasa, uning bunday loqaydligi 
daromadlarning qat‘iy ish haqi oluvchilardan daromadlari inflyatsiya bilan birga o‗sib 
boradigan shaxslar hisobiga ―qayta taqsimlanishiga‖ olib keladi. 
Yuqori foiz stavkalari, odatda daromadlilik darajasi yuqori bo‗lgan oilalarga 
ular tomonidan qilingan investitsiyalar bo‗yicha daromadlarning oshishiga olib 
keladi. Federal byudjetning yuqori darajadagi defitsitini qoplash uchun olingan qarz 
kelgusi avlod zimmasiga yuk bo‗lib oxir-oqibatda avlodlar o‗rtasidagi tengsizlikka 
olib keladi (moliyaviy boshqarish bobiga qarang). 
Tengsizlik muammosini hal qilish. Adolatni ―teng imkoniyatlar‖ ma‘nosidagi 
mazmunini tushuntirib berish oson, lekin bevosita o‗lchash qiyin. Absolyut miqdor-
lardagi adolatsizlikni o‗lchash birmuncha osonroq, shu sababli ko‗pincha 
daromadlarning taqsimlanishidagi adolatsizlik masalasi adolat va adolatsizlik 
to‗g‗risidagi munozaralarning diqqat markazida bo‗ladi.
1960-yillardan beri Amerika Qo‗shma Shtatlarida daromadlarning taqsimla-
nishidagi tengsizlik darajasi ahamiyatli darajada o‗sdi. Iqtisodiy hamkorlik va taraq-
qiyot tashkiloti (Organization for Economic Cooperation and Development - OECD) 
ning tahlillariga ko‗ra, 1980-yillarning o‗rtalaridan 2000-yillarning so‗nggigacha 
Qo‗shma Shtatlarda tengsizlik ko‗rsatkichi yiliga bir yarim foizga ko‗tarildi. Ammo 
G‗arbning sanoati rivojlangan ko‗pchilik mamlakatlarida ham bu ko‗rsatkich 
taxminan shunday bo‗lgan
125
.1980-yillardagi daromadlarning qayta taqsimlanishidagi 
tengsizlikning keskin oshib ketishi, korporativ va shaxsiy federal soliqlarning asosan 
boy odamlar foydasiga kamaytirilishi va kam ta‘minlangan shaxslarga qaratilgan 
ijtimoiy yordam dasturlarining qisqartirilishi sabab bo‗ldi
126
. So‗nggi o‗n yilliklar 
mobaynida fond bozorlarining tez sur‘atlar bilan rivojlanishi, keyingi davrlarda 
pastga qulash holatlari kuzatilgan bo‗lsa-da, yuqori va quyi qatlamlar o‗rtasidagi 
farqni ahamiyatli darajada kattalashtirib yubordi. Shunga qaramasdan, ipoteka krediti 
bo‗yicha haddan tashqari shishirib yuborilgan ko‗pikning 2007 yilda yorilishi 
o‗rtacha daromadli soliq to‗lovchilarga ikki yo‗nalishda ta‘sir ko‗rsatdi. Birinchidan, 
uy-joylarning narxi keskin tushib ketdi, o‗rtacha daromadli oilalar uchun esa ularning 
uy-joylari asosiy kapital aktiv bo‗lib hisoblanar edi. Ikkinchidan, xuddi shu guruh 
o‗rtacha daromadli soliq to‗lovchilarning farovonligi ularning pensiya 
jamg‗armalariga bog‗liq bo‗lib, bu jamg‗armalarni ular, ko‗p hollarda pensiyaga 
chiqqach, moliya bozorlarida investitsiya qiladilar. Bu bilan o‗rtacha daromadli 
oilalar, albatta uy-joy narxlarining pasayishiga ta‘sir ko‗rsatadilar va moliya bozori 
kasodga uchraydi. Lekin ular, odatda, ancha diversifikatsiyalangan daromad 
manbalariga ega bo‗ladilar. 

125
Societyataglance2011:OECDsocialindicators.(2011).Paris:OECD.RetrievedNovember20,
2011, fromhttp:/ / www .oecd.org/document/24/0,3746,en_2649_34637_2671576_1_1_1_1,
00.html#data. 
126
Niggle, C.( 1989).Monetarypolicyandchanges in income distribution. Journ al of Economic Issues,
23,809-822. 

---

278 
Ayrim iqtisodchilar hukumatlar qayta taqsimotning faqat o‗rta va yuqori 
daromadli qatlamlar uchungina yaxshi bo‗lgan salbiy ta‘sirini yumshatishlari zarur, 
deb hisoblaydilar.
127
Ularning fikricha, davlat bandlikni ta‘minlashga va shu yo‗l 
bilan ishsizlik darajasini kamaytirish uchun davlat subsidiyalarini ajratishga qaratil-
gan siyosatni olib borishi lozim.
128
Demokratlar esa avvalgi soliqlarni kamaytirish 
barchaboy qatlamlarga proportsional tarzda qulaylik tug‗dirmaganligini e‘tirof 
etadilar. Respublika partiyasidan nomzodlar va prezident Obamaning soliqlarni 
ko‗paytirmasdan turib xarajatlarni kamaytirish to‗g‗risidagi qarashlari har kim 
jamiyatga o‗zining adolatli ulushini qo‗shishi kerakligi to‗g‗risidagi da‘volarga zid 
keldi
129
. 
Yuqorida so‗z borgan OECDning tahliliga ko‗ra, tengsizlikni o‗lchash 
me‘yorlar bilan solishtirish, tenglikni ta‘minlashda bu me‘yorlardan og‗ish darajasini 
aniqlashdan iboratdir. 3-4-ilovada adolat va uning o‗lchovi kontseptsiyasi namoyish 
qilingan bo‗lib, bir necha mamlakatda daromadlar bo‗yicha tengsizlik darajasi 
solishtirilgan. Uning mohiyati tengsizlik darajasini aniqlab olish, so‗ngra davlatning 
tengsizlikni bartaraf etishga yo‗naltirilgan maqsadga muvofiq siyosatini ishlab 
chiqishdan iborat. 
Daromadlarni barqarorlashtirish siyosati. Daromadlarni barqarorlashtirish 
siyosatiiqtisodiy tengsizlik muammosini, salbiy daromad solig‗iga har tomonlama 
o‗ylab yondoshgan holda, bartaraf qilish yo‗llaridan biri hisoblanadi.
Bu daromadni kafolatlash, stavkalarni pasaytirish va zarar ko‗rmaydigan 
daromad darajasini belgilashni nazarda tutadi. Kafolatlangan daromadda oilaga kela-
digan transfer summasi nolga teng bo‗ladi, stavkalarni pasaytirish – oilaning 
daromadlari oshib borishi bilan stavkaning pasayib borishi, zarar ko‗rmaydigan daro-
madlilik darajasi esa oila daromadining boshqa hech qanday transfer olish huquqi 
bo‗lmagan nuqtasidir. AQShda manfiy daromad solig‗i mavjud emas, lekin uning 
tamoyillari u yoki bu darajada daromadlar transferi bilan bog‗liq bo‗lgan bir nechta 
dasturlarga kiritilgan.
Transfer dasturlari. Bir qancha transfer dasturlari (oziq-ovqat talonlari; ayollar, 
chaqaloqlar va bolalar uchun qo‗shimcha ozuqa dasturlari; Medicaid dasturi) 
kafolatlangan daromadga tenglashtirilgan eng kam nafaqa miqdorini ta‘minlaydi.
Ammo ijtimoiy ta‘minot tizimidagi asosiy islohotlar doirasida insonlarning 
yashash davomiyligi ortib borishi bilan ularga beriladigan imtiyozlarga jiddiy 
cheklovlar o‗rnatildi va mehnat sharoitlariga qat‘iy talablar qo‗yildi.