O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi tоshkеnt dаvlаt tеxnikа univеrsitеti

14.3. O‘zgаruvchаn tоk pоtеnsiоmеtri (to‘g‘ri – burchаk kоrdinаt tizimli) ning ish prinsipi, xususiyatlаri

O’zgaruvchan tok potensiometrining ish prinsipi ham xuddi o’zgarmas tok potensiometrlaridek U_x (yoki EYK. E_x) ni kompensasion (aniq) kuchlanish U_k bilan o’zaro kompensiyalanishiga asoslanib, kompensasiya momenti nol-indikator yordamida aniqlanadi.

O’zgaruvchan tok zanjirlarida ishlatiladigan potensiometrlar ikki turli bo’ladi:
a)qutb koordinatli; b)to’g’ri - burchak koordinat tizimli
14.4 – a) rasmda to’g‘ri - burchak koordinat tizimli o’zgaruvchan tok potensiometrining elektr sxemasi keltirilgan.
Noma’lum kuchlanish (U_x) ni kompensasion kuchlanish bilan to’la muvozanatlash uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:

1. 
   U_x va U_k kuchlanishlarning modullari o’zaro teng bo’lishi;
   
2. 
   U_x va U_k kuchlanishlari fazalari bo’yicha bir-biriga teskari bo’lishi (ya’ni 180^o);
   
3. 
   U_x va U_k kuchlanishlarning chastotalari o’zaro teng bo’lishi;
   
4. 
   U_x va U_k kuchlanishlarning shakli (vaqt bo’yicha o’zgarishi) bir xil bo’lishi kerak.
   

O’zgaruvchan tok potensiometrida ish toki (A zanjirida) oddiy ampermetrda o’rnatiladi, ikkinchi B zanjirda hosil bo’lgan I₂ toki unga nisbatan 90⁰ ga farq qiladi va bu tokni quyidagicha yozishimiz mumkin :
,
bu yerda R₂ - B zanjirining aktiv qarshiligi (Z₂≈R₂)



14.4 –rasm.

B zanjirning reaktiv qarshiligi aktiv qarshiligiga nisbatan juda kichik (r₂ >> ωL₂), shu sababli I₂ toki EYK E₂ bilan bir fazada bo’lib, I₁ tokiga nisbatan 90⁰ ga burilgan. U_ab va U_bg kuchlanishlar ham bir – biriga nisbatan 90⁰ ga surilgandir.

Yuqoridagi ifodaga binoan I₂ tokining qiymati chastotaga bog‘liq. Chastotaning o’zgarishi natijasida “r_bg” qarshiligining darajalanishi buzilishi mumkin. I₂=const bo’lishi uchun B zanjirga R_f qarshiliga ulangan.
U_x kuchlanishini o’lchash uchun D₁ va D₂ dastaklarini surib, vibrasion galvanometrga qarab kompensatsiya momenti aniqlanadi va U_k kuchlanishlarning tashkil etuvchilari U_kx va U_ky lar D₁ va D₂ dastaklarining holatlari bo’yicha kuzatilib , yozib olinadi. Noma’lum kuchlanish U_k ning qiymati va fazasi quyidagi ifodalardan hisoblab topiladi:

U_kx va U_ky lar potensiometrning X va Y o’qi shkalasidan olinadi.