187
oldini olishga qaratilgan. Qonunda ko’zda tutilgan ta’qiqlar ham
rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun, O’zbekiston va boshqa
o’tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos bo’lgan monopolistlar
hatti-harakatiga qarshi o’rnatilgan.
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid
hisoblanadi:
- xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan bozordagi
ustunlik
holatining suiste’mol qilinishi;
- xo’jalik sub’ektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari
(o’zaro kelishilgan hatti-harakatlari);
- boshqaruv barcha darajalaridagi hokimiyat organlarining raqobatni
cheklashga yo’naltirilgan hatti-harakatlari;
- g’irrom raqobat.
Monopolistik faoliyat ustidan nazorat o’rnatish uchun monopolist-
korxonalar Davlat reestri joriy etildi. 1999 yilning 1 oktyabr
holatigareestrda 716 xo’jalik yurituvchi sub’ekt 1924 turdagi mahsulot,
ish, xizmat bo’yicha ro’yxatga olindi. Mazkur korxonalar faqat alohida
xo’jalik yurituvchi sub’ekt bozoridagi tovarlarning ulushi miqdoriy
kursatkichi bo’yicha monopolist korxonalar tarkibiga kiritilgan. Bu o’rinda
bozorning sifat jihatidan tarkibi, xususan, raqobat muhitini yarata olishga
layoqatli bo’lgan o’rnini bosuvchi mahsulotlarning mavjudligi hisobga
olinmaydi. Bunday yondoshuvni to’g’ri deb hisoblash mumkin emas.
Shunga ko’ra, qonunda tovar bozorida ustun mavqega ega bo’lgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning mezonlarini yanada aniqroq belgilab, ularni
monopolistlar
toifasiga
kiritishda
ham
miqdoriy,
ham
sifat
kursatkichlaridan foydalanish zarur
47
.
Amaldagi
qonunchilikka
muvofiq
holda
tovar
bozoridagi
monopolistlarni nazorat qilishning nisbatan ahamiyatli shakllaridan biri
bo’lib narxlarning davlat tomonidan tartibga solinishi hisoblanadi. Jahon
amaliyotida narxlarning davlat tomonidan tartibga solinishi tabiiy
monopoliyalar uchun xosdir. Tabiiy monopoliyalarning mavjudligi
sharoitida davlat ishlab chiqarish xarajatlarini tartibga solish yoki narxning
47
www.lex.uz
O’zbekiston respublikasining qonun hujjatlar to’plami “Raqobat to’g’risida”gi qonun, 2012 yil 6 yanvar
188
eng yuqori darajasini belgilash orqali bozor mexanizmi harakati vositasida
ta’minlanuvchi samaraga sun’iy yo’l bilan erishishga harakat qiladi.
O’zbekistonda O’zR VMning 1997 yil 31 martdagi «O’zbekiston
Respublikasining «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va
raqobat to’g’risida»gi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi qaroriga muvofiq moliyaviy idoralarga erkin narxlarning
yuqori chegarasi yoki rentabellik darajasi borasida deklaratsiya topshirish
orqali barcha monopolist-korxonalarning mahsulot (tovar, xizmat)lariga
bo’lgan narxlarni davlat tomonidan tartibga solish qo’llanilmoqda.
Amaliyotning kursatishicha, chegaraviy narxlar va rentabellik
me’yorlarini qo’llagan holda narxni tashqil etishni davlat tomonidan
tartibga solinishi ko’pincha ijobiy natija bermaydi, chunki u narxlarni
shakllantirishning bozor munosabatlarini
hisobga olmagan
holdagi xarajat mexanizmiga asoslanadi. Narxlarni deklaratsiyalashning
byurokratik taomilining qo’llanishi korxonalarning bozordagi narx
bo’yicha manevr qilish imkoniyatini pasaytiradi. Buning ustiga,
monopolist-korxonalar uchun narxni o’rnatishda raqobatchilarning
mahsulotiga tarkib topgan narxlar hisobga olinmaydi.
Ko’plab mutaxassislarning fikricha, monopol yuqori narxlar doimo
qam davlatning aralashuvini taqozo etmaydi. Bunday narxlar hamda foyda
olish imkoniyati bozorda faoliyat kursatayotgan sub’ektlarning ishlab
chiqarish hajmini oshirishga, boshqalarining esa bozorga kirib kelishiga
rag’bat yaratadi. Davlat faqat bozorga kirish uchun to’siqlar paydo bo’lgan
holdagina aralashuvi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: