O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

7.4.
 
Byudjetlararo munosabatlarning jahon tajribalari 
Aksariyat yetakchi tadqiqotchilarning fikricha, soliq vakolatlarining hukumat-
ning turli bo‗g‗inlari o‗rtasida taqsimlanishi byudjetlararo munosabatlarni tashkil 
etishda muhim o‗rin egallaydi. Shuni ta‘kidlash joizki, daromadlarning davlat 
hokimiyatining turli bo‗g‗inlari o‗rtasida taqsimlanishi xarajat vakolatlarini 
nomarkazlashtirish tamoyilidan kelib chiqadi hamda mos ravishda, hududiy va mahalliy 
hukumat organlarining funksiyalarini (ma‘muriy-hududiy birliklar aholisiga to‗g‗ridan-
to‗g‗ri davlat xizmatlarini ko‗rsatishni) kengaytirish orqali amalga oshiriladi. Bunda 
hukumatning turli bo‗g‗inlari o‗rtasida soliqli daromadlarning ma‘lum turlarini to‗liq 
biriktirib qo‗yish bilan muammo hal etilmaydi. Aksariyat hollarda, soliqli daromadlarni va 
soliq vakolatlarini biriktirishning turli sxemalari mavjudligi va uni tadbiq etish 
muammoning yechimi bo‗lishi mumkin. 
Soliq vakolatlarini hukumatning markaziy va mahalliy organlari o‗rtasida 
taqsimlash muammosini hal qilish bo‗yicha ikki xil yondoshuvni kuzatish mumkin: soliq 
vakolatini taqsimlashning an‘anaviy modeliga ko‗ra, mahalliy hukumat organlarining o‗z 
(ya‘ni, ma‘lum hudud darajasida tartibga solinadigan) soliq bazasi, huddi shu an‘anaviy 
model asosida amalga oshirilishi zarur bo‗lgan xarajat majburiyatlaridan doimo kichik. 
Bunday nomuvofiqlik natijasida byudjet tizimida yuzaga keladigan nomutanosiblikni 
byudjetlararo hisob-kitoblar yordamida tenglashtirish zarurati paydo bo‗ladi. An‘anaviy 
tahlil doirasida ta‘kidlanishicha, hududiy darajaga ko‗plab soliq vakolatlarining berilishi 
hududlar o‗rtasida resurslar taqsimotida nomutanosiblikni kuchaytiradi. Soliq vakolatlarini 
samarali 
taqsimlashning 
asosiy 
maqsadi 
ham 
bunday 
nomutanosibliklarni 
minimallashtirish hisoblanadi. Shuningdek, ushbu holatda, byudjetlararo transfertlarni 
tartibga soladigan tizimga katta e‘tibor qaratiladi. Agar mamlakat bo‗yicha soliq bazasi 
nomutanosib tarzda taqsimlangan bo‗lsa, unda soliqqa tortish vakolati markaziy 
hukumatga tegishli bo‗lishi lozim.
Byudjetlararo munosabatlarda, nafaqat respublika byudjetining mahalliy byudjetlar 
bilan munosabatlari, balki hududiy byudjetlarning ham mahalliy byudjetlar bilan 

---

78 
munosabatlari o‗rtasida yuzaga keladigan muammolar yetarlicha o‗rganilmaganligi 
namoyon bo‗ladi.
Bizning fikrimizcha, byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirishda asosiy 
e‘tiborni hududlarning iqtisodiy holatini yaxshilash va shu asosda ular byudjet 
potentsialini mustahkamlashga qaratish kerak. Shundagina byudjetlararo pul oqimlarini 
minimallashtirishga erishiladi. 
Ma‘lumki, byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish mamlakatdagi davlat qurilishi 
bilan bevosita bog‗liq. Unitar davlatlarga byudjet resurslari markazlashish darajasining 
yuqori bo‗lishi hamda mahalliy byudjetlar byudjet huquqi va majburiyatlari hajmining 
nisbatan past bo‗lishi xosdir. Federativ asosdagi davlat qurilishiga ega davlatlarda esa 
byudjetlararo munosabatlar byudjet federalizmining bir qismi hisoblanadiki, u vakolatlar 
va javobgarlikni byudjet tizimi bo‗g‗inlari o‗rtasida mutanosib taqsimlashni, turli 
darajadagi byudjetlarning nisbatan mustaqilligini nazarda tutadi. Hozirgi kunda o‗tish 
iqtisodiyotidagi xoh federativ, xoh unitar davlat qurilishiga ega bo‗lgan ko‗pchilik 
mamlakatlarda byudjetlararo munosabatlar islohotlari byudjetlarning nomarkazlashuvi 
doirasida amalga oshirilmoqda. Nomarkazlashuv – islohotlarning so‗nggi maqsadi emas. 
U faqat aholining ehtiyojlariga muvofiq tarzda samarali ijtimoiy xizmatlarni ularga 
yetkazishning ta‘sirchan usulidir. 
Rivojlangan davlatlarda alohida elementlari o‗zgarib turadigan byudjetlar 
o‗rtasidagi munosabatlar tizimi allaqachon ishlab chiqilgan. O‗tish iqtisodiyotiga xos 
bo‗lgan davlatlar uchun islohotlarni o‗tkazish va byudjetlar o‗rtasidagi munosabatlarni 
qurishga yangi tamoyillar va sharoitlarda olib borish xarakterlidir. O‗tish iqtisodiyotiga 
xos bo‗lgan ko‗pgina davlatlarning byudjetlar o‗rtasidagi munosabatlarni isloh qilishda 
ilgarilab ketishi, ularning tajribasini o‗rganish, xatolarini tahlil qilish va O‗zbekiston 
uchun saboq bo‗ladigan jihatlarini topish vazifasini oldimizga qo‗yadi. 
Jahon tajribasi shuni ko‗rsatadiki, byudjetlararo munosabatlar muammolarini hal 
qilishda quyidagi uchta masala ko‗ndalang qo‗yiladi: 
-
turli darajadagi byudjetlar o‗rtasida daromadlarni taqsimlash; 
-
byudjetlar o‗rtasida xarajatlarni moliyalashtirishdagi vakolatlarni chegaralash; 
-
bir pog‗onadagi byudjetdan boshqasiga mablag‗larni turli shakllarda qayta 
taqsimlashga asoslangan byudjetni boshqarish va tartibga solish. 
Jahon amaliyotida soliq vakolatlarini taqsimlashning quyidagi modellari keng 
qo‗llaniladi: 
-
soliq solish manbalarini taqsimlash va ulardan alohida-alohida foydalanish; 
-
soliq solish bazasidan birgalikda foydalanish; 
-
olingan soliqli daromadlarni markaziy va mahalliy hukumatlar o‗rtasida bo‗lib 
olish.
Tartibga soluvchi soliqlarning normativlar asosida taqsimlash muammosi 
O‗zbekiston Respublikasi uchun ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. Byudjetlar 
o‗rtasidagi munosabatlarni isloh qilishni amalga oshirayotgan ko‗pchilik davlatlar 
tajribalarining ko‗rsatishicha, tabaqalashgan va har yilda o‗zgaradigan me‘yorlardan 
barqaror me‘yorlarga o‗tishga intilish kuchli. Barqaror me‘yorlar Sharqiy Evropa 
mamlakatlarida qo‗llaniladi. Islohotlar doirasida Rossiya, Qozog‗iston va Qirg‗iziston 
ham byudjetlararo munosabatlarda barqaror me‘yorlarni qo‗llab kelmoqda. Bu holat shu 

---

79 
bilan izohlanadiki, me‘yorlarning har yili o‗zgarib turishi mahalliy byudjetlar tomonidan 
o‗z daromadlarini prognoz qilishni qiyinlashtiradi va daromad qismining barqarorligiga 
putur etkazadi. Soliqlar bo‗yicha me‘yorlar Moliya vazirligi va viloyat boshqaruv 
organlari o‗rtasidagi muvofiqlashtiruv, kelishuvlar asosida o‗rnatilishi bois alohida olingan 
mintaqalarga subyektiv tarzda yondoshish ehtimolini yuzaga keltiradi. 
Qirg‗izistonda me‘yorlar bo‗yicha uchta asosiy soliq (yuridik shaxslar foydasiga 
solinadigan soliq, jismoniy shaxslarga solinadigan daromad solig‗i va aktsizlar), 
Qozog‗istonda ikkita (foyda solig‗i va aktsizlar) taqsimlanadi. Soliq tushumlari ichida eng 
barqaror bo‗lgan QQS to‗lig‗icha respublika byudjetiga o‗tkaziladi va subventsiyalar va 
dotatsiyalar shaklida nisbatan kam ta‘minlangan mintaqalarga qayta taqsimlanadi. 
O‗zbekistonda esa ko‗rsatilgan barcha soliqlar bo‗yicha normativlar har yili qayta 
ko‗rib chiqiladi va hududlarning iqtisodiy potentsiali hamda byudjet ta‘minoti 
ko‗rsatkichlariga qarab Prezident Qarori bilan belgilanadi. Normativlar qat‘iy 
belgilanishining ijobiy tomonlari bilan birgalikda salbiy tomonlari ham mavjud. Qo‗shni 
davlatlarning tajribalarini o‗rganish ular yo‗l qo‗ygan xatolarga yo‗l qo‗ymaslik va ular 
amaliyotidan tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Birinchidan, Qirg‗iziston va 
Qozog‗iston tajribalari ko‗rsatishicha, chegaralangan me‘yorlarni belgilash moliyaviy 
resurslarni ma‘lum darajada qayta taqsimlash zaruratini tug‗diradi, ya‘ni dastavval 
respublika byudjetiga soliqdan ajratmalar ko‗rinishida mablag‗lar markaziy byudjetga 
tushadi, so‗ngra barcha mahalliy byudjetlarga istisnosiz ravishda subventsiya ko‗rinishida 
mablag‗lar taqsimlanadi. Tabiiyki, bunday hol qarama-qarshi moliyaviy resurslar 
oqimining ko‗payishiga olib keladi, bu esa moliya tizimidagi munosabatlarning sezilarli 
darajada murakkablashuviga olib keladi.
Ikkinchidan, yagona me‘yor miqdorini belgilash masalasi ham muammoligicha 
qolmoqda. Masalan, Qirg‗izistonda 35 foizli me‘yorni belgilash Bishkek tomonidan 
tartibga solinadigan soliqlarning 65 foizini respublika byudjetiga o‗tkazgani xolda, 
respublika byudjetidan subventsiyalar va toifalashtirilgan grantlarni olish vaziyatini 
vujudga keltiradi. Shu sababli hozirgi vaqtda mazkur mintaqa uchun belgilangan 
me‘yorlarni o‗zgartirish masalasi turmoqda. 
Qozog‗istonda ham belgilangan 50 foiz me‘yorlarda alohida olingan 
mintaqalarning daromadlari ularning xarajatlaridan ortib ketmoqda. Shu sababli mahalliy 
byudjetlar daromadlarining xarajatlardan oshib ketishi hollarida byudjet tomonidan ushbu 
farqni qaytarib olish ko‗zda tutilgan, ya‘ni ular qonun hujjatlarida belgilangan summalar 
chegarasida Ostona va Olma-ota shaharlari va viloyatlar byudjetlari tomonidan respublika 
byudjetiga o‗tkaziladi hamda Maslahatlar
42
qarorlarida belgilangan summalar chegarasida 
tumanlar va shaharlar byudjetlaridan viloyat byudjetiga rasmiy transfertlar shaklida 
o‗tkazib beriladi. 
Sharqiy Yevropaning alohida olingan mamlakatlarida shunga o‗xshash oqibatlar 
oldindan hisobga olingan bo‗lib, mahalliy va umumdavlat (tartibga solinuvchi) 
soliqlarining zaruriy qismi hisobiga eng ko‗p ta‘minlangan mintaqalarning xarajatlarini 
qoplash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holdagi me‘yorlar darajalari o‗rnatilgan. Bunday 
yondoshuv ushbu mintaqa uchun moliyaviy resurslarning o‗zaro oqimlari paydo 
bo‗lishining oldini oladi.

42
Qozog‘istonda mahalliy hukumat ijroiya organlari 

---

80 
Me‘yorlar asosida soliqlarni byudjetlar o‗rtasida taqsimlash avvalambor 
rejalashtirilgan soliq ko‗rsatkichlariga taalluqlidir. Biroq, mahalliy byudjetlarning 
daromad bazalarini mustahkamlashni rag‗batlantirish, ularning soliq bo‗yicha 
tushumlarini ko‗paytirish nuqtai nazaridan, rejalashtirilgan soliq bo‗yicha tushumlaridan 
ortiqcha tushumlarni taqsimlash mexanizmi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday 
mexanizm Qirg‗iziston Respublikasida qo‗llanilmoqda. Rejalashtirilgandan ortiqcha 
olinadigan soliq tushumlari uchun me‘yor 75 foizni tashkil qiladi, ya‘ni rejalashtirilgandan 
ortiq yig‗iladigan barcha soliqlardan 75 foizi mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldiriladi, bu 
esa o‗z navbatida ular uchun soliqlarni yig‗ishga qiziqishini yanada kuchaytiradi. 
Jahon tajribasining ko‗rsatishicha, byudjet transfertlarini taqsimlash anchagina 
murakkab masala hisoblanadi. Agar transfertlar markaziy hukumatning faqatgina 
makroiqtisodiy maqsadlariga ko‗ra belgilanganda edi, unga nisbatan diskriminatsion 
yondoshish maqsadga muvofiq bo‗lar edi. Biroq, byudjet tiniqligini ta‘minlash uchun 
mahalliy hokimiyat organlariga o‗z byudjet operatsiyalarini rejalashtirish va markaziy 
hukumatning siyosiy maqsadlarini oydinlashtirish imkonini beruvchi me‘yorlashtirilgan 
hisob-kitoblar kerak bo‗ladi. 
O‗tish davri iqtisodiyotiga xos bo‗lgan ko‗pchilik mamlakatlarda transfertlarning 
jamlangan hajmi markaziy hukumat tomonidan belgilanadi. Vengriyada u har yili byudjet 
jarayoni doirasida hisoblanadi va markaziy hukumat tomonidan olib borilayotgan byudjet 
cheklashlari qattiq siyosatiga bog‗liq bo‗ladi. Xuddi shunday vaziyat Polshada ham 
kuzatiladi. U erda transfertlarning hajmi nisbatan tiniq va oldindan taxmin qilish mumkin 
bo‗lib, u formula yordamida hisoblanadi. O‗tish iqtisodiyotini boshqa mamlakatlarda 
(Bolgariya, Latviya, Litva, Gruziya, Qirg‗iziston, Rossiya) axborot tomondan kengroq 
ochiqlik va byudjetlar o‗rtasidagi transfertlarni taqsimlashning asoslanganligini ta‘minlash 
bo‗yicha choralar qabul qilingan. 
Jahon banki mutaxassislari tomonidan keltirilgan aniq formulalarning tahlili 
ko‗rsatishicha, ularning har biri tuzatishlar kiritilishini talab qiladi va undan so‗ng ular 
yanada samaraliroq bo‗lishlari mumkin. Bunda ijobiy holat bo‗lib, ushbu formulalar 
ko‗pgina mamlakatlarda xarajatlarning aniq darajalarining tegishli ko‗rsatkichlarini, ya‘ni 
aholining soni va yoshi bo‗yicha tarkibini hisobga olishi hisoblanadi. Ikkita mamlakatda 
(Latviya, Litva) esa ba‘zi bir holatlarda gorizontal tenglashtirish ham hisobga olinadi. 
O‗tish iqtisodiyotiga xos bo‗lgan ko‗pgina mamlakatlarda mablag‗ jalb qilish 
amaliyoti submilliy va mahalliy darajalarda o‗z rivojini topdi. Mablag‗ jalb qilishlar bir 
qancha manbalardan, jumladan yuqori darajadagi byudjetlardan, submilliy va milliy 
moliya institutlaridan hamda xususiy kapital bozoridan amalga oshiriladi. Bunda, mablag‗ 
jalb qilishlar zayomlar yoki obligatsiyalarni chiqarish shaklida amalga oshiriladi. Ushbu 
mamlakatlardagi mablag‗ jalb qilish amaliyotini kuzatish, har bir mamlakat bo‗yicha 
ushbu instrumentning rivojlanish darajasi sezilarli darajada o‗zgaruvchan bo‗lib, u ushbu 
mamlakatlardagi byudjetlar o‗rtasidagi munosabatlarni isloh qilish elementlariga mos 
keladi.
Shunday qilib, turli mamlakatlar tajribalarini umumlashtirish byudjetlararo 
munosabatlarning tashkil qilinishiga turlicha yondoshuvlar mavjudligidan dalolat beradi 
va O‗zbekiston byudjetlararo munosabatlarini takomillashtirish borasida qator saboqlar 
olishga imkon beradi: 

---

81