O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

5-mavzu. Iqtisodiy jinoyatchilikka oid qonunchilik va iqtisodiy jinoyatchilikning jinoiy-huquqiy tavsifi


1. Iqtisodiy jinoyatchilikda jinoiy-huquqiy tushuncha.
2. Iqtisodiy jinoyatchilikning elementlari va amaliy ahamiyati.
3. Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti faoliyati asoslari.
4. Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti funktsiyalari.


Tayanch so‘z va iboralar: iqtisodiy munosabatlarning tarixiy rivojlanishi, iqtisodiy jinoyatchilikning elementlari, iqtisodiy jinoyatchilikning amaliy ahamiyati, iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti faoliyati, iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish funktsiyalari, davlat manfaatlariga zid ravishda bitimlar tuzish.


1. Iqtisodiy jinoyatchilikda jinoiy-huquqiy tushuncha
Iqtisodiy munosabatlar mohiyatini chuqurroq tushunish uchun ularning tarixiy rivojlanishda iqtisodiy nazariya fanidagi tushunchasini hisobga olish kerak. Har qanday tarixiy davr iqtisodiy munosabatlarining asosi tovarlar almashinuvi hisoblanadi. Iqtisodiy munosabatlarning muhim elementi bo‘lgan sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi munosabatlar, chunki faqat shu munosabatlar yordamida ularning ishtirokchilarining ehtiyojlari qondiriladi. Iqtisodiy nazariya rivojlanishining birinchi bosqichida (qadimgi davrlardan boshlab), bu munosabatlar o‘rganish mavzusiga aylanadi. Xususan, Aristotel asarlarida batafsil o‘rganilgan adolatli narxlarning mavjudligi haqida savol tug‘iladi. Allaqachon ushbu bosqichda iqtisodiy munosabatlar huquqiy tartibga solishni talab qiladi, ya‘ni. ular o‘zlarini himoya qiladilar va Rim qonunlarida himoya topadilar. Bu shuni anglatadiki, hozirgi paytda iqtisodiy sohadagi munosabatlarni davlat tomonidan himoya qilish to‘g‘risida gapirish mumkin.
Savol tug‘iladi: nega bu munosabatlar davlat himoyasiga muhtoj? Ularning qiymati qanday? Buyuk Britaniyalik iqtisodchi A. Smit iqtisodiy munosabatlar va pullarning kelib chiqishi to‘g‘risida shunday deb yozgan edi: “Hamma joyda mehnat taqsimoti o‘rnatilishi bilanoq, har bir odamning ehtiyojlarining ozgina qismini o‘z mehnati mahsuloti qondirishi mumkin. bu uning ehtiyojlarini qondirgandan keyin qoladi, boshqa odamlarning mehnatidan ortiqcha mahsulot uchun”. Shunday qilib, tovar munosabatlari iqtisodiy munosabatlarning birinchi elementi sifatida ehtiyojlarni qondirish vositasi rolini o‘ynaydi. Davlatchilikning birinchi shakllari paydo bo‘lishi bilan iqtisodiy munosabatlar dastlab uni tartibga solish ob‘ektiga kirdi, chunki davlat uning barqarorligidan manfaatdor va barqarorlikka, avvalambor fuqaroning hayotiy ehtiyojlari qondirilgandagina erishish mumkin. Shunday qilib, ushbu munosabatlarni himoya qilish davlat uchun muhim vazifaga aylanmoqda. O‘z-o‘zidan, “oikonomiya” tushunchasi (zamonaviy versiya – “iqtisod”) qadimgi Yunonistonda paydo bo‘lgan. Xuddi shu nomli risolani mashhur faylasuf Ksenofon yozgan. Ushbu risola Afina fuqarosining namunali uy-ro‘zg‘or ishlarini tavsiflaydi va kundalik hayotning quyidagi jihatlarini qamrab oladi: yer va xotin o‘rtasidagi oilaviy majburiyatlarni taqsimlash; uy-joylarni tartibga solish va uy zaxiralarini saqlash; menejer va xizmatlarni tanlash va boshqalar. Bu davrda iqtisodiy munosabatlar uy-ro‘zg‘or va tovarlar birjasidagi ijtimoiy munosabatlarning juda tor doirasi edi. Shunga qaramay, mavjud iqtisodiy munosabatlarga xos bo‘lgan bitta tafsilotga e‘tibor qaratish lozim. Ushbu munosabatlarning tarkibiga mulk munosabatlari kiradi, ularsiz uy-joy qurish va tovarlar almashinuvi mavjud bo‘lmaydi. Egalik huquqi va mulkiy munosabatlarning ajralmas qismi bo‘lgan mulkka nisbatan mulk huquqi amalga oshiriladigan narsaga faqat uni almashtirish yoki sotish mumkin. Shunday qilib iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismi bo‘lib, ularsiz ular imkonsizdir. Natijada, mulkiy munosabatlar savdo (birja) munosabatlari bilan bir qatorda, davlat tomonidan himoya qilinishi zarur, chunki ularning buzilishi jamiyatdagi tovarlar almashinuvining buzilishiga olib keladi va ularni himoya qilish ham davlatning muhim elementiga aylanadi. Iqtisodiy munosabatlarni tor tushunish, avvalambor, jamiyatning an'anaviy xususiyati bilan izohlanadi. Jamiyat hayotining o‘ziga xos xususiyati bilan bog‘liq ravishda “iqtisodiyot” tushunchasi iqtisodiy fikr rivojlanishining dastlabki bosqichlarida paydo bo‘lgan. Keyinchalik Aristotel, Tomas Akvinas, Jan Baden singari taniqli mutafakkirlar boylik tabiatini o‘rganib, sudxo‘rlik muammosini tadqiq qilishgan, lekin shu bilan birga o‘z asarlarida iqtisodiy munosabatlarni tor tushunishda qolishdi.
“Iqtisodiyot” tushunchasining kengayishi va shunga mos ravishda iqtisodiy munosabatlar merkantilizm kabi iqtisodiy yo‘nalish paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Iqtisodiy adabiyotlarda bu holat merkantilizm davri millat-davlatlar shakllanishi davri ekanligi bilan bog‘liq. Merkantilizm siyosati tarixda protektsionistik siyosat sifatida davlatning kuchli roli bo‘lgan, uning aralashuvisiz uni amalga oshirish mumkin emas. Bu iqtisodiy munosabatlar o‘zgarayotganligini anglatadi. Agar tarixning avvalgi davridagi iqtisodiy munosabatlar ikki xalqning, ikki jamoaning o‘zaro munosabatlari bilan tavsiflangan bo‘lsa, unda kuchli davlatlar shakllanishining ushbu davrida iqtisodiy aloqalarning sezilarli darajada murakkablashishi kuzatiladi.
Bunga yangi kuchli sub‘yekt aralashadi - davlat, demak iqtisodiy munosabatlar yanada murakkablashmoqda.
Birinchidan, kuchli davlatlar paydo bo‘lishi bilan davlatlar o‘rtasida tovar ayirboshlash rivojlana boshlaydi va natijada iqtisodiy aloqalar “keng miqyosli” holga keladi.
Ikkinchidan, butun davlat hududida savdo siyosatini amalga oshirish va tashqi savdoni amalga oshirish uchun boshqaruv mexanizmi kerak, ya‘ni davlat apparati tarkibida savdoni amalga oshirish uchun mas'ul organlarni ajratib ko‘rsatish kerak va shu sababli iqtisodiy munosabatlar boshqaruvga aylanadi.
Iqtisodiy munosabatlarning murakkablashishi ularning tarkibida davlat uchun muhim bo‘lgan boshqa munosabatlar guruhining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq - bular soliq munosabatlari. V. Petit soliqlarni “... boshqarish uchun zarur bo‘lgan narsalarning adolatli ulushi ...” va “... o‘z suvereniteti va mamlakatining qadr-qimmatini saqlash” deb belgilagan. Darhaqiqat, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun, shu jumladan iqtisodiy, davlat ushbu davlat fuqarolaridan olinadigan yig‘imlar evaziga olinishi mumkin bo‘lgan mablag‘larga muhtoj. Bu yerda ikkita izoh berish kerak: birinchidan, bu munosabatlar davlat uchun juda muhimdir, chunki ular tufayli davlat apparati “mavjud bo‘lish manbai” ni oladi, ikkinchidan, bu munosabatlar bilvosita tovarlar almashinuvi munosabatlari bilan bog‘liqdir, chunki. soliq (birinchi navbatda naqd soliq haqida gapiramiz) u fuqarolar tomonidan tovar-pul birjalari orqali sotib olingan moddiy tovarlarni oladi. Birinchi mulohazadan kelib chiqqan holda, ushbu munosabatlarning ma‘lum darajada, hatto eng jiddiy darajada himoyasi haqida xulosa chiqariladi, chunki ularga tajovuz qilish davlatning mavjudligiga tahdid soladi. Yuqorida biz keltirgan ikkinchi izoh bir tomondan soliq munosabatlari va tovar birjasi (savdo) munosabatlarining umumiy kelib chiqishi va o‘zaro bog‘liqligini va boshqa tomondan farqini ko‘rsatadi, chunki soliqlar davlat uchun uning boshqa funktsiyalari nuqtai nazaridan muhimdir, masalan, himoya. tashqi hujumlardan holatlar.
XVI-XVII asrlar - bu kapitalistik munosabatlarning jadal rivojlanishi davri; sanoat jadal rivojlanar va ishlab chiqarish keng tarqalgan edi. Savdo bilan bir qatorda sanoat kapitali shakllanib, yerlarni ijaraga berish qiymati o‘sib bordi. Shunday qilib, iqtisodiy munosabatlarning murakkablashishi sodir bo‘ldi: tovarlar almashinuvi (savdo) dan boshlab ular tadbirkorlikka aylana boshladilar. Aynan shu davrda klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘ldi.
Shunday qilib, iqtisodiy munosabatlar uzoq tarixiy rivojlanish yo‘lidan o‘tdi. Ularning ahamiyati, demak, ularni davlat tomonidan himoya qilish shartli ekanligi, avvalo, bu munosabatlarning davlatning hayotiy faoliyati va barqarorligi va shu kabi davlatchilikni saqlash uchun zarurligi bilan izohlanadi. Darhaqiqat, davlatning funktsiyalari jamiyat hayotiy ehtiyojlarini, xususan, oziq-ovqat va kiyim-kechaklarni qondiradigan munosabatlarni himoya qilmasdan, davlat apparati o‘zining nochorligini va eng muhim davlat funktsiyasi bo‘lgan iqtisodiy funktsiyani amalga oshirmaydi. Shuning uchun davlat uchun iqtisodiy munosabatlarni himoya qilish, aslida, o‘z hayotlarini himoya qilishga tengdir. Buning uchun davlatga huquqiy mexanizm kerak.
Iqtisodiy munosabatlarning tarixiy rivojlanish dinamikasiga nisbatan quyidagi fikrlarga e‘tibor qaratish lozim. Birinchidan, keyinchalik tovar-pul munosabatlariga aylanadigan tovar-birja munosabatlarining vujudga kelishi. Dastlab, bu munosabatlar egalik munosabatlarisiz mumkin emas. Davlatchilik paydo bo‘lishi bilan iqtisodiy munosabatlarni boshqarish munosabatlari ularning kombinatsiyasiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu erda, aslida, iqtisodiy sohada boshqaruv munosabatlari ikki guruhga bo‘linadi: davlat tomonidan tartibga solinadigan iqtisodiy munosabatlar (boshqa ma‘muriy davlat munosabatlari qatorida) va davlat tomonidan tartibga solinmagan boshqaruv munosabatlari. Shu bilan birga, davlat tomonidan tartibga solish bilan bog‘liq boshqaruv munosabatlari iqtisodiy munosabatlar tuzilishida qisman bir-biriga zid keladi, chunki boshqaruv davlat munosabatlari boshqa davlat funktsiyalarini amalga oshirish bilan ham bog‘liqdir. Darhol davlatchilik davridagi iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismi soliq munosabatlariga aylandi. Savdo munosabatlarining rivojlanishi tashqi iqtisodiy (bojxona) munosabatlarning paydo bo‘lishiga olib keladigan davlatlararo savdoning paydo bo‘lishiga olib keldi. Jamiyatning texnik rivojlanishi bilan tovarlar almashinuvi, tovar-pul munosabatlari tadbirkorlik munosabatlariga aylanadi, buning natijasida, xususan, raqobat munosabatlari paydo bo‘ladi. Shunday qilib, asosiy vazifasi jamiyatning hayotiy ehtiyojlarini qondirish bo‘lgan munosabatlarni rivojlantirish asosida yagona funktsiyani birlashtirgan va davlat himoyasida bo‘lgan turli xil munosabatlar guruhlarining to‘liq ro‘yxatini o‘z ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimi shakllandi.