O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

2. Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus tadbirlar
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, jinoyatlarning sabablari va shart-sharoitlarini bartaraf etish, ularni bartaraf etish, to‘sqinlik qilish, bevosita yoki bilvosita zo‘ravonlik sohasini qisqartirishga qaratilgan maxsus choralar jiddiy xavfli moliyaviy va iqtisodiy jinoyatlarning jinoiy jinoyatlarga aylanishiga to‘sqinlik qiladigan va ba‘zan qarshi turish imkonini beradi.
Mulkni talon-taroj qilish va talon-taroj qilish, iqtisodiy asoslarga va iqtisodiy faoliyatga qarshi jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus tadbirlar besh guruhga bo‘linadi:
a) iqtisodiy;
b) tashkiliy;
c) texnik;
g) qonuniy;
e) ta‘lim.
Ta‘kidlash joizki, ushbu chora-tadbirlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va ularni o‘zaro aloqadorlikda amalga oshirilishi lozim.
Iqtisodiy chora-tadbirlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  mulkni xususiylashtirish va xususiylashtirish;
  
• 
  tadbirkorlikni, ayniqsa kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish;
  
• 
  davlat korxonalarining monopolistik faoliyatini cheklash va adolatli raqobat sharoitlarini yaratish;
  
• 
  bank tizimini isloh qilish va iqtisodiy munosabatlar sub‘ektlari o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblarni takomillashtirish;
  
• 
  narxlashni isloh qilish;
  
• 
  yer islohoti va qishloq xo‘jaligida tadbirkorlikni rivojlantirish;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish;
  
• 
  ishlab chiqaruvchilar va xom ashyo iste‘molchilari uchun axborot, maslahat, vositachilik tarmoqlarini yaratish;
  
• 
  mehnat jamoalari va mulkdorlarining tezkor-iqtisodiy faoliyatiga aralashmaslik, shuningdek, davlat oldidagi majburiyatlarni bajarishdan so‘ng olingan daromadlarni bepul berish uchun davlat kafolatlarini beruvchi iqtisodiy mexanizmni shakllantirish;
  
• 
  har bir egasi uchun sheriklarni erkin tanlash va ular bilan o‘zaro manfaatli shartnomalar tuzish uchun haqiqiy imkoniyat berish;
  
• 
  tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish va shartnoma majburiyatlarini va davlat buyurtmalarini bajarish uchun tashqi iqtisodiy operatsiyalarni tartibga solish mexanizmini yaratish, eksport qilinadigan xom ashyolarning asosiy turlari bo‘yicha kvota tizimini davlat tomonidan tartibga solish, faoliyatning ayrim yo‘nalishlarini litsenziyalash.
  

Huquqbuzarlik va egalikni suiiste‘mol qilish, iqtisodiy asoslarga va iqtisodiy faoliyatga qarshi jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar, birinchi navbatda, tadbirkorlik sohasida suiiste‘mollikning muvozanat tizimini yaratishga qaratilgan.
Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:

• 
  soliq, bojxona va boshqa davlat nazoratini amalga oshirishga chaqirilgan boshqaruv va nazorat organlarining faoliyatini takomillashtirish;
  
• 
  soliq, bojxona va boshqa nazorat turlarini amalga oshiradigan organlar uchun kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish darajasini oshirish;
  
• 
  iste‘molchilarning huquq va manfaatlarini iqtisodiy munosabatlar sub‘ektlarining turli xil noqonuniy xatti-harakatlaridan himoya qilish uchun mo‘ljallangan jamoat tuzilmalari faoliyatining shart-sharoitlari va mexanizmlarini yaratish;
  
• 
  nodavlat korxonalarning, tashkilotlarning muayyan faoliyatiga qonun tomonidan kiritilishi taqiqlangan;
  
• 
  davlat boshqaruvi va nazorat organlarida ishlaydigan ayrim toifadagi shaxslarga tijorat faoliyati uchun cheklashlar o‘rnatish;
  
• 
  qabul qilingan va hisob-kitoblar bo‘yicha olingan daromadlarning ishonchliligini hisobga olish va davlat tomonidan nazorat qilish usullari;
  
• 
  iqtisodiyotni tashkil etish va iqtisodiy faoliyatga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarning oldini olishga qaratilgan davlat boshqaruvi va nazorat organlarining o‘zaro aloqalarini takomillashtirish.
  

Quyida keltirilgan jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha texnik chora-tadbirlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  tovarlar, xom-ashyo va boshqalarni transportirovka qilishning eng ilg‘or vositalari;
  
• 
  qimmatbaho xom ashyoni va tovar resurslarini saqlash joylarida ishonchli qulflash qurilmalari;
  
• 
  soxta va qimmatbaho qog‘ozlarni aniqlashning samarali usullari, shuningdek, davlat mol-mulki mablag‘lari va boshqa qimmatbaho buyumlarni qaytarib olish imkonini beradigan noto‘g‘ri, soxta hujjatlar;
  
• 
  soxta maxsulotlarni aniqlash usullarini ifodalash;
  
• 
  ishlab chiqarishda nooziq texnologiyalar;
  
• 
  solikka tortilmaydigan daromadlarni tezkor aniqlash usullari.
  

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha huquqiy choralar qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  barcha iqtisodiy munosabatlar sub‘ektlari uchun bozorda majburiy mehnat qoidalarini qonunchilik darajasida rivojlantirish;
  
• 
  qonunni buzganlik uchun iste‘molchilar manfaatlariga zarar etkazadigan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarga va jismoniy shaxslarga moddiy javobgarlik tizimini ishlab chiqish;
  
• 
  jamoat manfaatlariga zid ravishda iqtisodiy faoliyatning umumiy majburiy qoidalariga noqonuniy rioya etmaslik uchun ma‘muriy va jinoiy javobgarlikni joriy etish;
  
• 
  faoliyatning ayrim turlariga nisbatan taqiqlarni tartibga soluvchi qonunchilik me‘yorlarini takomillashtirish;
  
• 
  iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish bo‘yicha qabul qilingan qonunlarning moliyaviy, iqtisodiy, tashkiliy, iqtisodiy, kriminologik, ekologik va psixologik ekspertizalarini o‘tkazish;
  
• 
  xo‘jalik sub‘ektlarini moliyaviy, soliq, bojxona nazoratini amalga oshiruvchi organlarning huquqni muhofaza qilish faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik normalarini takomillashtirish;
  
• 
  nazorat qiluvchi va huquqni muhofaza qilish organlarining jinoyatlarni aniqlashga mo‘ljallangan vazifalari bilan ularning sabablari va shart-sharoitlari o‘rtasidagi aniq qonunchilik farqi;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarni axborotni oshkor qilish va o‘g‘irlash, axborotni soxtalashtirish, axborotni qonunga xilof ravishda yopish, axborotni yo‘qotish va yo‘q qilish, ma‘lumotlarni qayta ishlash tizimining buzilishi va hokazo kabi bunday tajovuzlardan huquqiy himoya qilishning qonuniy ta‘minlanishi.
  

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha ta‘lim tadbirlari quyidagilardan iborat:

• 
  jamoatchilikni anglash va iqtisodiy munosabatlarning har bir mavzusini aql-zakovatida rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy ta‘lim tizimini yaratish, xalqni munosib turmush sharoitini yaratishga qodir va bunday jamiyatga nisbatan mag‘rurlik hissini uyg‘unlashtiradigan yuqori samarali iqtisodiyotga ega jamiyat yaratish;
  
• 
  iqtisodiy munosabatlar sub‘ektlarini tafakkur qilish, targ‘ib qilish va to‘xtatib turish, cheklash haqidagi ongli rozilik, umumiy manfaatlarga erishish uchun zarur bo‘lgan holatlarda;
  
• 
  aholining, ayniqsa, tijoriy va boshqa iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxslar o‘rtasida iqtisodiy munosabatlar sohasida adolatli va qonuniy yurish uchun zarur bo‘lgan huquqiy bilimlarni targ‘ib qilish;
  
• 
  tadbirkorlar, korxonalar, mehnat jamoalari va xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning qonuniylikka erishgan boshqa sub‘ektlarining muvaffaqiyatlarini rag‘batlantirish;
  
• 
  iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishda xalqaro biznes etikasini targ‘ib qilish;
  
• 
  iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslar yoki guruhlar to‘g‘risidagi materiallarni ommaviy axborot vositalarida e‘lon qilish yoki ko‘rsatish.
  

Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurash bilan bog‘liq ikki xil muammolar mavjud. Bir tomondan, korruptsiyalashning korruptsiyadan ham, qonuniy va iqtisodiy nuqtai nazaridan ham davlat idoralari faoliyatiga nisbatan himoyaga muhtoj, bir tomondan, davlat, umuman jamiyat va fuqarolar tadbirkorlikdan himoya qilishga muhtoj , va jinoyatchilardan. Bu vaziyatni bartaraf etish kechikishi, iqtisodiy faoliyatning holati, uning samaradorligi, amalga oshirish usullari va huquqiy tartibga solish mamlakatimizning iqtisodiy va milliy xavfsizligiga tahdid soladi.
Ushbu chora-tadbirlarning umumiy majmuasida jamiyat va jamiyatning iqtisodiy va moliyaviy faoliyatining barcha sohalarini jinoyatchilikka yo‘l qo‘ymaslik uchun iqtisodiy va huquqiy shart-sharoitlarni yaratish va tashkil etish muhim rol o‘ynaydi, chunki ushbu muammoni hal qilmasdan bozor iqtisodining odatdagidek ishlashini kafolatlaydigan iqtisodiy jarayonlar darajasini ta‘minlash oddiy va o‘ta og‘ir sharoitlarda mumkin emas.