O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich

3.34-rasm. Prefokarta orqali siklik beton qorish tizimini avtomatik boshqarish 
moslamasining prinsipial sxemasi: 
1 – perfokarta; 2 - deshifrator; 3- releyli blok; 4 – kuchlantiruvchi; 5 – pnevmouzatgich;
6 – miqdorlagichning kiritish kulfi; 7- fotorele strelkasi; 8 – servodvigatel;
9 – orqaga qaytish uskunasi. 
 
Gidratli sxemani qaynama sxemadan farqi shundaki, ohak oldindan davrli 
yoki to‘xtovsiz harakatli gidratorlarda so‘ndiriladi. Gidrator bir-necha biri 
ikkinchisidan yuqori joylashtirilgan ichida aylanib turuvchi parrakli vallar 
bo‘lgan barabanlardan tashkil topgan. Maydalangan ohak yuqori barabanga 
uzatiladi, u yerda suv bilan xo‘llanadi va keskin aylanuvchi parraklar bilan 
aralashtirilib, uzun zigzag shaklidagi masofani bosib pastki barabanga tushadi. 
Gidratorlarda avvaliga plastik massa hosil bo‘ladi, keyin kukunga aylanadi. 
Ohakni momiqga (pushonkaga) so‘ndirish uchun qo‘shiladigan suv miqdori 
6 
7 
5 
3 
4 
9 
2 
1 
8 
А
loq
а:
 
меха
ni
к
 
э
lektri
к
 

---

160 
ohakning 65-100% ni tashkil qiladi. Ohak-pushonka so‘ndirilgandan so‘ng 
tarkibida 5% namlik bo‘ladi. Ohak zararlarining maydalovchi jismlarga va 
tegirmon korpusi devoriga yopishib qolishining oldini olish uchun tarkibida 2-
3% namlik qolgunicha quritiladi. 
Qaynama (kipelka) sxemada ohak-kremnezemli bog‘lovchini ishlab 
chiqarishda qumni yanchishdan oldin quritish talab qilinmaydi, chunki, qum 
tarkibidagi namlik ohakni qisman gidratatsiyasi uchun sarflanadi. Bunday 
sharoitda ohakninng ekzotermik effekti susayadi va ishlab chiqarish sharoitida 
bog‘lovchini qo‘llash osonlashadi. Qaynama sxemada olingan ohak- 
kremnezemli bog‘lovchining tez tishlashishini olidini olish uchun gips toshi 
qo‘shiladi. Tishlashishning tezligini paytirish uchun qoruvchiga kiritilgan suv 
bilan sulfit-drojjali brajkali eritma yordam berishi mumkin. Alohida maydalashda 
qaynatma ohak gipsli tosh bilan quruq usulda maydalanadi, qum esa ho‘l usul 
bilan yanchiladi. 
Tarkibida yuqori darajada ohak bo‘lgan kam harakatlanuvchi silikat beton 
qorishma tayyorlashda qaynama ohakni 50-70% gacha so‘ndirish ahamiyatlidir, 
chunki issiqlik ajralishni kamaytirish va mahsulotning katta hajmdagi yorilishiga 
olib keladigan deformatsiyasini oldini olishga to‘g‘ri keladi. Zarur darajaga 
ohakni so‘ndirish uchun selikatbeton qorishmasini ikki pog‘onali qorishtirishda 
ma'lum oraliqni ushlab turish bilan erishiladi. Silikat beton qorishma olish uchun 
majburiy harakatdagi beton qoruvchi qo‘llaniladi. Turbulent turidagi 
qoruvchilarga titratib qorishtiruvchini qo‘llash katta samara beradi. Bu usullar 
bilan qorishda silikat betonning fizik-kimyoviy xususiyatlari keskin yaxshilanadi, 
mustahkamligi va sovuqqa chidamliligi oshadi, suvga to‘yinishi pasayadi. 
Tajribalardan ma'lumki, silikat beton qorishmasini yuqori darajada bir turliligi, 
og‘ir katokli yanchadigan mashinalarda qorishdadir. Bunday usulda qoruvchini 
qo‘llanilishi qorishni ishqalash bilan birga bajaradi, natijada yumaloq ohak-
kremnezemli bog‘lovchini hosil bo‘lishining oldi olinadi va beton qorishmaning 
yuqori darajadagi bir jinsliligiga erishiladi.

---

161 
Maxsus qoruvchi mashina – dezintegratorda silikat beton qorishmasini 
tayyorlash samaralidir. Bu usulda yumaloq qaynama ohak oldindan 
yanchilmaydi, bo‘laklarga bo‘lingandan keyin darhol pushonkaga so‘ndiriladi, 
keyin mo‘ljallangan og‘irlik qismini qum bilan dezintegratorga uzatiladi, u yerda 
bir yo‘la mexanik ishlov beriladi va quruq qorishma aralashtiriladi. Dezintegrator 
ishlovidan chiqqan qorishma beton qoruvchida qayta aralashtiriladi, so‘ng
qoliplash bo‘limiga beriladi. Bu usul bilan olingan silikat beton o‘ta yuqori 
pishiqlikka va bir turdagi tarkibga ega bo‘ladi. 
G‘ovak beton qorishma tayyorlash 
G‘ovak beton qorishma tayyorlashda qumni yanchish asosiy tayyorgarlik 
operatsiyasi hisoblanadi. Sharsimon tegirmonda xo‘l usul bilan qum tuyuladi. 
Bunda qumni quritish barabanlarida quritish zarurati yo‘qoladi. Qum 
yanchilganda tegirmonga zichligi 2000-2500 kg/m
3
va namligi 32-35% bo‘lgan 
shlam hosil bo‘lguncha suv quyiladi.
Yanchilgan qumning solishtirma yuzasi (sm
2
/g) g‘ovak betonni zaruriy 
(kg/m
3
) zichligiga qarab belgilanadi: 1500-2000 solishtirma yuza uchun zichlik 
800; 2000-2300 solishtirma yuza uchun zichlik 700; 2300-2700 solishtirma yuza 
uchun zichlik 600; 2700-3000 solishtirma yuza uchun zichlik 500 va pastroq. 
Yirik yanchilgan qumdan tayyorlangan qumli shlamni zichligi 1,6 kg/l dan 
kam bo‘lmasligi kerak; normal yanchilgan qumli shlamni zichligi 1,68 kg/l; 
rudalarni boyitishdagi ikkilamchi mahsulot shlami zichligi 1,75-1,8 kg/l.
Yanchish jarayonini tezlatish va plastik xususiyatli shlam olish uchun PAV 
(yuza aktiv moddalar) qo‘shiladi. Gaz hosil bo‘lish jarayonini yaxshilash va 
qorishmaning birturliligini oshirish maqsadida shlamga yanchishda 3% ohakli sut 
ko‘rinishida ohak qo‘shiladi. Gaz hosil qilish uchun alyumin kukunini suvli 
quyqasi yoki pastasi PAP-1 xizmat qiladi. Alyumin kukunini oldindan ishlov 
berib, tayyorlash jarayonida hosil bo‘lgan yog‘li plenkasi olib tashlanadi 
(parafin). Parafinlangan alyumin kukuni zarachalari suv yuqtirmaydi va suvda 
xo‘l bo‘lmaydi. Bunday kukunni aralashtirishda qorishmada tekis 
taqsimlanmaydi, bu esa gazbeton tarkibini yomonlashtiradi.

---

162 
Bundan tashqari parafin plenkasi vodorod ajralib chiqish jarayonini 
sekinlashtiradi. Alyumin kukuni plenkasini olish uchun elektr pechlarda 200-
250
0
S da to‘rt soat davomida qizdiriladi. Kukunni qizdirmasdan, unga suv 
yuqtirmaslik xususiyatini berish uchun oldindan suvli eritma PAV bilan ishlov 
beriladi. G‘ovak beton qorishma tayyorlash uchun bog‘lovchini gomogenizatorga 
tushiriladi, u yerda kamerali nasos bilan sarf bunkeriga uzatiladi. Qumli shlam 
qorish bo‘limining miqdorlagichi ustiga joylashgan shlam-basseynga ortiladi. 4-
5 soat davomida ushlanib, mexanik va pnevmatik qurilma yordamida tinimsiz 
aralashtiriladi, keyin nasos bilan betonqoruvchi bo‘limning sarflovchi bakiga 
uzatiladi. Gaz ko‘rinishdagi qorishma gidrodinamik yoki titratib gaz 
qoruvchilarda tayyorlanadi (3.35-rasm). 
Gidrodinamik qoruvchi 1800 mm katta diametrli beshta parrakli gorizontal 
val (aylanish chastotasi 100 min
-1
gachan) va 2 ta 380 mm diametrli gidrovint 
(aylanish chastotasi 1450 min
-1
) bilan jixozlangan. Qorish kamerasining sig‘imi 5 
m
3
ni tashkil qiladi. Qoruvchi portalga o‘rnatilgan bo‘lib, 8-12 m/min tezlikda 
siljiydi. Titratuvchi gaz qoruvchining asosiy konstruktiv xususiyati shundaki, 
uning korpusiga plastinkali ilgakka 2 ta titratgich mustahkamlangan, gorizontal 
yo‘nalgan 0,3-0,5 mm amplitudali tebranish beradi. Qoruvchida qaytaruvchi 
parraklar va parrakli aylanuvchi val bor. Titratib gaz qoruvchini shuningdek 
harakatlanadigan portalga o‘rnatiladi.