O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. X. Abdurahmonov, sh. R. Xolmo‘minov

9.16-rasm. Mehnatga haq to‘lashning ishbay tizimlari 

---

230 
 
Mehnatga akkordli-mukofotli haq to‘lash tizimida 
me’yor 
bo‘yicha to‘lanadigan ishbay haqqa mehnat natijalari va sifati 
(me’yoriy muddat qisqartirilganligi, mahsulotning yuksak sifati) 
uchun mukofot to‘lanadi. 
Akkord haq to‘lashda ish haqining yuqori chegarasi bo‘lmaydi. 
Xodimga o‘zining vaqt birligi davomida bajaradigan ish miqdorini 
belgilash imkoniyatining berilishi akkord sharti hisoblanadi. 
Mehnatga 
haq 
to‘lashning 
jamoa 
tizimiga 
o‘tilsa, 
bajariladigan ishlarni “foydali”, “foydasiz”ga bo‘lishga amalda 
barham beriladi. Chunki bu holda har bir ishchi jamoa – brigada, 
sex, uchastkaga topshirilgan hamma ishni bajarishdan moddiy 
jihatdan manfaatdordir. Jamoa ishbay tizymida xodimlar mehnatiga 
haq to‘lash shaxsiy ishbay qiymati yoki umuman brigada, sex, 
uchastka uchun o‘rnatilgan umumiy qiymatda, ya’ni jamoa 
qiymatida to‘lanishi mumkin. Shaxsiy ishbay qiymatini umumiy 
topshiriqni bajarayotgan ishchilar mehnati qat’iy ravishda taqsimlab 
berilgan taqdirda o‘rnatish maqsadga muvofiqdir. Bunda haq 
bajarilayotgan ishga o‘rnatilgan qiymat hamda ishlab chiqarilgan 
sifatli mahsulot miqdoriga muvofiq belgilanadi. 
Mehnatga vaqtbay haq to‘lash. 
Bu usulda ish haqi miqdori 
ishning muayyan natijasiga qarab emas, balki xodim korxona yoki 
tashkilotda ishlagan vaqtiga qarab aniqlanadi. 
Vaqtbay ish haqi miqdori tarif bitimiga hamda xodim shaxsiy 
ish faoliyati baholanishiga bog‘liqdir. 
Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay 
(soatbay) 
turi 
kengroq 
tarqalgan. U mehnatni qat’iy ravishda me’yorlash va ish natijalarini 
to‘liq hisobga olish imkoniyati yo‘q xodimlarga nisbatan, 
shuningdek ishlab chiqarilayotgan mahsulotning miqdor ko‘rsat-
kichlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lmagan hollarda qo‘lla-
niladi. Vaqtbay haq to‘lash mehnat sur’ati majburiy ravishda 
+ 
x 
= 
+ 
Ishbay asosida 
mehnat 
qilayotgan 
hodimning 
umumy ish 
haqi 
Oylik mukofot
Ish haqiga 
qo‘shimcha 
to‘lovlar 
Ish hajmi 
birligi qiymati 
(so‘m) 
Amaldagi ish 
hajmi (birlik, 
dona) 

---

231 
boshqariladigan (konveyerlar)da ham maqbul hisoblanadi. Bu usul 
yollanib ishlaydigan xodimlar uchun ijobiy jihatlarga ega: bu holda 
ish haqi barqaror, mehnatga ishbay haq to‘lash shaklida bo‘lganidek, 
mehnat natijalari qat’iy o‘zgartirilishi bilan bog‘liq ijtimoiy 
muammolar keskinlashishi xavfi kam. Shu bilan birga mehnatga haq 
to‘lashning vaqtbay usuli ish beruvchi uchun muayyan tavakkal-
chilik xavfini tug‘dirishi mumkin. Ya’ni xodimlarning ish haqi 
mehnat unumdorligiga qat’iy bog‘liq emasligi sababli ularda 
samaraliroq ishlashga rag‘bat so‘na boshlashi ehtimoldan xoli emas. 
Mazkur muammoni bartaraf etish uchun tadbirkor mehnatda namuna 
ko‘rsatayotgan xodimlarning ish haqiga qo‘shimcha to‘lovlarning 
turli usullarini qo‘llaydi. Boshqacha qilib aytganda, vaqtbay haq 
to‘lashningturli shakllari mavjud: bevosita vaqtbay hamda vaqtbay-
mukofotli.