O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tosnkent moliya instituti

5.4. Elektron hujjat aylanish tizimini yaratilish  

texnologiyasi 

Hujjat  aylanish  tizimining  paydo  bo’lishi  kompaniya  va  tashkilotlarni 

---

398 

 

o’zlaridagi  barcha  mumkin  bo’lgan  turli  tadbirkorlik  jarayonlarini  (yoki, 

boshqacha  qilib  aytganda  «biznes-jarayonlar»)  boshqarishni  aniq  bir  shaklga 

solishga  intilishlari  bilan  bog’liqdir.  Bunday  holda  ertami-kechmi  boshqaruv 

operatsiyalariga  tegishli  bo’lgan  jarayonlarni  juda  bo’lmaganda  bir  qismini 

tartiblangan  hujjatlashtirish  asoslariga  (masalan,  shartnomalarda  vizalar  yig’ish, 

keyinchalik  oxirini  topish  qulay  bo’lishi  uchun  kiruvchi  va  chiquvchi  xatlarni 

ro’yxatga olish va shunga o’xshashlar) o’tkazish zaruriyati kelib chiqadi. Natijada 

hujjat aylanish tizimi yuzaga keladi. 

Agarda  ular  boshqarilib  turilmasa,  ma’lum  vaqtdan  so’ng  ularga  tegishli 

qandaydir muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, hujjat yo’qolib qoladi va 

ma’lum  vaqt  o’tib,  ularga  zaruriyat  bo’lmagan  vaqtda  qaerdandir  chiqib  qoladi 

yoki  rahbar  summasi  noto’g’ri  ko’rsatilgan  shartnomaga  imzo  qo’yib  qo’yadi  va 

buning ustiga uning bajarilishiga  bevosita  mas’ul  bo’lgan  xodimning  bu  hujjatda 

vizasi yo’q va oqibatda ish to’xtab qoldi. 

Tabiiyki,  kompaniya  rahbarlari  tartib  o’rnatib,  hujjat  aylanishlardagi  u  yoki 

bu  muammolarning  tashkiliy  echimlarini  topadilar.  Ko’p  hollarda,  bu  hujjatlarni 

tez topishga sharoit yaratish uchun serverda fayllarni joylashtirish sxemasini tashkil 

qilib, hujjatlarni muhokama qilish qo’yish uchun  jo’natish va  ijroning bajarilishini 

nazorat  qilish  uchun  elektron  pochtadan  asosiy  vosita sifatida  foydalandilar.  Ammo 

bu  ko’rilgan  choralar  faqat  ma’lum  vaqtgacha  samarali  ishlashi  mumkin. 

So’ngra, kompaniya o’z oldiga yanada murakkab vazifalarni qo’yganda va ustiga-

ustak  bu  hujjatlar  qo’shimcha  ravishda  hajm  jihatdan  kattalashganda  axborotlarni 

saqlashdagi  bunday  vositalarning  hamkorlikni  ta’minlashdagi  qobiliyatsizligi 

ko’rinib  qoladi.  Hujjat  aylanish  tizimining  asosiy  vazifasi  aynan  shunday 

muammolarni echishga qaratilgan bo’ladi. 

Yaqin vaqtlargacha bu masalalar klassik usul bo’lgan qog’ozli hujjat aylanish 

tizimi yordamida yechilar edi. Elektron xabarlardan keng foydalanish inson 

faoliyatining hamma sohalariga kirib borayotgan hozirgi kunda hujjat aylanishlar 

elektron tizimini joriy qilish imkoniyati paydo bo’ldi. 

Korxonani  boshqarish  faoliyatida  ko’p  uchraydigan  ikki  «ish  yuritish»  va 

---

399 

 

«hujjat aylanish» atamalari o’rtasidagi farqlarni bilib olish zarurdir. 

Har bir korxonada o’ziga xos hujjat aylanish tizimi mavjud bo’ladi. Bu 

hujjatlar  nafaqat  qarorlar,  topshiriqlar  yoki  buyruqlardan  iborat  bo’lib  qolmay,  bu 

qaror,  topshiriq  yoki  bo’yruqlarning  mazmunini  ifoda  qiluvchi  hujjatlardan  tashkil 

topadi:  tashkilotdagi  barcha  boshqaruv  jarayonlari  hujjatlar  orqali  amalga 

oshiriladi.  Bit  o’lchovi  kibernetikada  axborotlarni  o’lchash  birligi  bo’lgani  kabi, 

hujjat aylanish tizimida axborot o’lchov birligi hujjat hisoblanadi. 

An’anaviy  texnologiyaning  asosiy  muammosi  -  bu  texnologiya  operativ 

axborotlarni olishda ko’plab miqdordagi jurnal va kartotekalar yuritilishini talab 

qilishidan  hujjatlar  harakatini  har  daqiqada  markazlashtirilgan  holda  kuzatib 

borishdan  iborat  bo’lib,  ish  yuritish  amaliy  jihatdan  aynan  hujjatlarni  o’zi  bilan 

ishlashdan  tashqarida  bo’ladi:  rahbar  va  ijrochilar  bevosita  hujjatlar  bilan 

iishaydilar (yoki ularni nusxasi bilan), ish yuritish xodimi ro’yxatga olish va nazorat 

kartochkalari yordamida ular harakatini kuzatib boradi.