O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tosnkent moliya instituti

O’z-o’zini tekshirish uchun savollar 

 

1.  Bank deganda nimani tushinasiz? 

2.  Bank tizimida avtomatlashritish nimalardan iborat? 

3.  O’zbekiston banklarning   ADT  larini  ishlash texnologiyasini aytib 

bering? 

4.  Internet banking o’zi nima? 

5.  Bank tizimida xavfsizligini ta’minlash nimalardan iborat? 

6.  Mobil bankingni ishlash texnologiyasini qanday ishlaydi? 

 

4.2. Menejment sohasi axborot komplekslari. CSRP va BPM tizimlarining 

ishlash texnologiyalari 

 

Jahon  iqtisodiyoti  rivojlanishining  turli  tarixiy  davrlarida  muvaffaqiyatli 

---

251 

 

tadbirkorlik faoliyatiga erishishda zarur bo‘lgan uslubiyotlar o‘zgarib boruvchanlik 

xarakteriga  ega.  Jumladan,  agrar  rivojlanishdagi  iqtisodiy  faoliyat  oziq -ovqat 

etishtirish bilan bog‘liq bo‘lib er va mehnat asosiy resurs sifatida ahmiyatli bo‘lsa, 

sanoat  rivojlanishining  asosi  esa  kapital  talab  qiluvchi  texnologiyalardan 

foydalanish  bilan  qayta  ishlov  beriladigan  yirik  material  va  mahsulot  ishlab 

chiqarish oqimlari bilan belgilanadi. Jamiyatni axborot va  ilmiy  ishlanmalar talab 

etuvchi  innovatsion  texnologiyalarga  o‘tishi  ilgari  unchalik  ahamiyat  berilmagan 

axborot  resurslarini  faoliyatga  kiritib,  ishchi-xodim  malakasiga  qo‘yiladigan 

talablarda  yangicha  yondashuvlarni  yuzaga  keltirdi.  Axborotlashgan  jamiyatda 

turli  ko‘rinishdagi  ishlab  chiqarishni  samarali  boshqarish  uchun  axborotlar  ishlab 

chiqarish va foydalanish asosiy iqtisodiy faoliyat hisoblanadi.   

Hozirgi  kunda  har  qanday  iqtisodiy  faoliyat  sohasini  nafaqat  mahsulot  va 

xizmatlar  ishlab  chiqarish  uchun  mo‘ljallangan  ishlab  chiqarish  va  servis 

texnologiyalari,  balki  boshqaruv,  ishlab  chiqarish,  ta’minot,  savdo,  maishiy  va 

korxonaning  boshqa  funksional  bo‘linmalarini  axborotlarga  bo‘lgan  talablarini 

ta’minlab  beruvchi  axborot  texnologiyalarisiz  ham  amalga  oshirib  bo‘lmay,  bu 

boshqaruvda mavjud bo‘lishi shart bo‘lgan zaruriy vositaga aylandi. 

Axborot  texnologiyalari  korxonaning  barcha  ko‘rinishidagi  resurslarini 

ratsional  boshqarishga,  shuningdek,  tadbirkorga  yakka  holda  qaror  chiqarib 

faoliyat  yuritishiga  keng  imkoniyatlar  yaratadi.  Resurslarni  har  doim  cheklangan 

holatda bo‘lishligi sharoitida, qat’iy samaraga erishish uchun resurslarni bir  joyga 

jamlash  to‘g‘risidagi  boshqaruv  qarorlarini  to‘g‘ri  va  o‘z  vaqtida  qabul  qilinishi 

faoliyat 

muvaffaqiyatining 

asosiy 

omili 

hisoblanadi. 

Aynan 

axborot 

texnologiyalari  taqdim etadigan  ma’lumotlar bosh masalalarni echish uchun zarur 

vaqtda  va  kerakli  joyga  resurslarni  jamlanishiga  imkon  yaratadi.  Tizimli  tashkil 

etilgan  bilimlar  xodimlar  malakaviy  doirasini  yanada  oshiradi  va  korxonaga 

ratsional,  maqsadga  yo‘naltirilgan  hamda  tejamli,  yuqori  samarali  faoliyat 

yuritishiga imkon beradi. 

Ammo,  ko‘plab  mahalliy  korxonalarda  axborot  texnologiyalari  sohasida 

korporativ siyosatning mavjud emasligidan  korxona korporativ axborot-boshqaruv 

---

252 

 

tizimini  yaratish  strategiyasini  ishlab  chiqishda  keng  ilmiy  asoslangan    echim  – 

bilimlar hozircha etarli emas va mavjudlaridan samarali foydalanish kerak bo‘ladi.  

Axborot  texnologiyalari  strategiyasi  deyilganda  korporativ  yondashuv, 

tamoyil  va  usullarning  shakllantirilgan  tizimi  tushuniladi  va  axborot-boshqaruv 

tizimining  barcha  komponentlarini  rivojlantirishning  asosi  hisoblanadi.  Axborot 

texnologiyalari  (AT)  strategiyasini  ishlab  chiqish  loyihasining  bosh  maqsadi 

korxona  biznesini  rivojlantirish  asosiy  faoliyat  maqsad  va  yo‘nalishlariga  mos 

kelishini  ta’minlash  uchun  axborot  texnologiyalarini  rivojlantirish  bo‘yicha 

integrallashgan  korporativ  jarayonlarni  tashkil  etishdan  iborat  bo‘ladi.  Ko‘rsatib 

o‘tilgan maqsadlarga erishish quyidagilarni ta’minlashga imkon beradi: 

-  boshqaruv tizimini takomillashtirish;   

-  ATni maqsadli rejalashtirish va joriy etish; 

-  ATni biznes muammolarni echishga yo‘naltirish; 

-  korxona yagona axborot makonini yaratish; 

-  ATdan  foydalanish  xarajatlarini  kamaytirish  (sotib  olish,  ishlab  chiqish, 

joriy etish, xodimlar malakasini oshirish, kuzatib borish); 

-  yangi  ATni  joriy  etish  muddatlarini  qisqartirish,  tezkor  va  ko‘p  martali 

natijalarni olish; 

-  foydalanilayotgan  AT  samaradorligini  oshirish  va  axborotlashtirishga 

kiritilgan sarmoyalarni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash; 

-  istiqbolda axborot infratuzilishini tez va tejamli kengaytirish imkoniyati.  

Strategiyalarni  ishlab  chiqish  jarayonida  rahbariyat,  mutaxasssislar  hamda 

ekspertlar  jalb  qilinishi  zarur  bo‘lib,  ularning  faoliyati  quyidagi  savollarning  aniq 

javoblarini izlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur: 

-  biznes strategiyasi qanday aniqlanadi? 

-  ATning joriy holati qanday? 

-  ATning istiqbol ko‘rinishi qanday bo‘lishi kerak? 

-  qanday uslubiyot va mahsulotlardan foydalanish kerak? 

-  qanday texnologik arxitektura yaratilishi kerak? 

-  xodim malakasi qanday talablarga javob berishi kerak? 

---

253 

 

Strategiyani  izohli  yoritishni  o‘z  ichiga  oluvchi  hujjat  korxona  rahbariyati 

uchun  mo‘ljallangan  bo‘ladi  va  unda  quyidagi  omillar  yoritilgan  bo‘lishi  taklif 

etiladi: 

-  biznesni rivojlantirish muammolarini echishda ATning ahamiyati;  

-  ATni  rivojlantirish  asosiy  yo‘nalishlari  tarkibi  va  amalga  oshirish 

ustuvorligiga ko‘ra guruhlashtirilgan innovatsion loyihalar shakllantirilgan portfeli;  

-  ATni  joriy  etish,  foydalanish  va  rivojlantirishning  bosqichli  3-5  yillik 

rejasi; 

-  ATni  investitsiyali  loyihalar portfeli va reja bosqichlari bilan hamkorlikda 

rivojlantirish ahamiyatini baholash usullari; 

-  ATni  joriy  etish,  foydalanish  va  rivojlantirishda  markazlashgan 

boshqaruvni tashkil etish bo‘yicha takliflar. 

Axborot  tizimlari  va  texnologiyalari  avvalo  boshqaruv  samaradorligini 

oshiruvchi vositadir hamda belgilangan maqsadga erishishda boshqa vositalar kabi 

biznes-jarayonlar harakatini  muvofiqlashtirish va nazoratni amalga oshirish  uchun 

xizmat  qiladi.  Bu  vositaga  oddiygina  egalik  qilish  tadbirkoorlik  muvaffaqiyatini 

kafolatlamaydi,  ammo,  yirik  korxonalarda  umuman  mavjud  emasligi  bo‘lmasligi 

ayni  damda  raqobatdoshlik  salohiyatini  tushib  ketishiga  olib  kelishi  mumkin. 

Takomillashgan  axborot  tizimlari  va  texnologiyalarining  oddiylaridan  farqi  ATga 

sarflangan  xarajatlar  hajmida  emas,  balki  u  orqali  olingan  qo‘shimcha  qiymatdan 

iborat  bo‘ladi.  Kiritilgan  sarmoyalarni  foyda  keltirishi  uchun  ATga  shunchaki 

kapital  sifatida  egalik  qilish  emas,  balki  undan  samarali  va  malakali  foydalanish 

zarur bo‘ladi. ATga egalik qilish biznesda muvaffaqiyatlarga  erishishning zaruriy 

bilvosita shartlaridan biridir.  

ATdan  samarali  foydalanishning  asosiy  kaliti  –  bilimdir.  ATdan 

foydalanuvchi  qachon,  nimaga  va  nimani  amalga  oshirishni  bilishi  zarur.  Pul 

mablag‘lari emas, balki, aynan bilimlar kapital o‘sishining bosh sharti hisoblanadi. 

SHu asosda AT va tizimlarini uchta komponentga ajratish mumkin: 

1.  Apparat  ta’minoti  (HardWare)  –  kompyuter,  tizim  va  boshqa 

qurilmalarni  mantiqiy  maketi  yoki  fizik  tuzilishidir.  Bu  vositalar  ishlab  chiqarish 

---

254 

 

(mahsulot  va  xizmatlar)  va  berilgan  maqsad  yoki  natijalarga  erishish  boshqaruv 

masalalarini o‘zaro hamkorligini ta’minlash vositasidir. 

2.  Dasturiy ta’minot  (SoftWare)  – texnik qurilmalarni  ishlashi uchun zarur 

bo‘lgan  tamoyil  va  algoritmlarni  boshqarish  qoidalari  to‘plamini  ifoda  etadi. 

Alohida  jarayon  va  masalalarni  bir  butunlikka  muvofiqlashtirishga  yo‘naltirilgan 

kelishuv,  foydalanish  qoida  va  standartlar  hamda  dasturlar  ham  uning  tarkibiga 

kiradi.   

3.  Algoritmik  (intellektual)  ta’minot  (BrainWare)  –  rejalashtirilgan, 

kutilayotgan  natija  va  maqsadlarga  bog‘liq  holda  texnik  va  dasturiy  ta’minotni 

o‘zaro joylashtirish  hamda foydalanish, shuningdek,  har bir holat konfiguratsiyasi 

maqsadga muvofiqligini asoslab beradi. 

 Uchala komponent ham o‘zaro bog‘liq hamda teng ahamiyatli bo‘lishi bilan 

birga, AT va tizimlarining yadrosini tashkil etadi. Har qanday AT va tizimi  aynan 

shu  tashkil  etuvchilarga  asoslanib  faoliyat  ko‘rsatadi.  SHu  bilan  birga,  AT  va 

tizimi uchun to‘rtinchi, eng muhim bo‘lgan – AT va tizimini quvvatlovchi tarmoq, 

infratuzilish ham mavjud.  

AT  va  tizimlari  maqsadga  erishish  uchun  yo‘naltirilgan  apparat,  dasturiy, 

algoritmik  ta’minot  va  quvvatlash  tarmog‘ining  yagona  yaxlitlikka 

birlashtirilishidir.  Agarda birgina komponent ishtirok etmasa yoki mos kelmasa, u 

holda AT va tizimlaridan kerakli samara olinmaydi. 

Texnologiya  va  tizimlar  amaliy  hamda  malakaviy  tadqiqotlarning  teng 

huquqli  va  o‘zaro  to‘ldiruvchi  qismlarini  ifoda  etadi.  1990  yillar  boshida  dunyo 

etakchi  olimlari  axborotlar  boshqa  mahsulot  va  resurs lar  bilan  teng  qiymatli, 

shuningdek,  raqobatbardoshlik  imkoniyati  bevosida  bog‘liq  bo‘lgan  strategik 

resursga  aylanganini  e’tirof  etdi.  SHu  bilan  birga,  yangi  axborotli  taraqqiyot 

tadbirkorlik faoliyati muvaffaqiyatlariga zarur bo‘lgan axborotlardan boshlandi. 

Hozirgi  kunda  rahbariyatga  ma’lumotlar  hajmini  oshishi,  axborot 

texnologiyalarining  rivojlantirilishi  yoki  kompyuterlar  unumdorligini  oshirish 

emas, 

balki 

korxonaning 

raqobatbardoshligiga, 

shuningdek, 

tashkilot 

boshqaruvining  yangidan  qayta  tashkil  etilgan  faoliyatiga  ijobiy  ta’sir  etuvchi 

---

255 

 

axborotlar katta ahamiyatga ega hisoblanadi. 

Albatta,  hozirgi  kunda  barcha  talablarni  birdek  qondiruvchi  ideal  universal 

axborot  tizimlari  mavjud  emas.  Ammo,  avtomatlashtirilgan  AT  va  tizimlari 

sohasida  foydalanilsa  korxonada  samarali  boshqaruv  tizimini  qurish  imkonini 

beruvchi  usullar  mavjud.  Hozirgi  kunda  bunday  usullar  MRP,  MRP  II  va  ERP 

konsepsiyalari deb nomlanadi. MRP, MRP II va ERP usullar  yoki yondashuvlar  – 

bu  korxonani  qanday  faoliyat  yuritishi  kerakligi  tavsifini  yaratishga  imkon 

beruvchi tushuncha va  jarayonlarning  formallashgan to‘plamidir. Ular o‘ta tizimli 

tavsifga  ega,  ya’ni,  “buni  shunday  bajar,  ma’lumot  yoki  materiallarni  bunday 

ko‘rinishda u erga uzat, bajarilgan operatsiyalar to‘g‘risida shu  joyga yozib  qo‘y” 

va  shu  kabilardan  tashkil  topgan  ko‘rsatmalar  (algoritmlar)  to‘plami  sifatida 

ko‘rish mumkin. 

MRP    (Material  Requirement  Planning  –  materialga  bo‘lgan  talablarni 

rejalashtirish)  ishlab  chiqarishni  boshqarish  uchun  yaratilgan,  omborxona 

binolaridan  unumli  foydalanish,  xom-ashyo  etkazib  berishdagi  turib  qolish  yoki 

keragidan  ortiq  etkazib  berish  muammolarini  bartaraf  etadi.  MRP  tizimi  xom-

ashyo  va  butlovchi  qismlarni  etkazib  berishidan  oxirgi  iste’molchilar  so‘rovini 

qanoatlantirishgacha bo‘lgan  ishlab chiqarish  jarayonlarini rejalashtirish va tezkor 

boshqarishga  yordam  beradi.  MRP  asosiga  qo‘yilgan  asosiy  g‘oyalar  quyidagilar 

hisoblanadi: 

-  ishlab  chiqarish  faoliyati  o‘zaro  bog‘liq  buyurtmalar  oqimi  sifatida 

izohlanadi; 

-  buyurtmalarni bajarishda resurslar cheklanganligi e’tiborga olinadi; 

-  ishlab chiqarish jarayoni va zahiralarini minimallashtirishni ta’minlanadi;  

-  ishlab chiqarish va ta’minotga zarur buyurtmalar amalga oshirish va ishlab 

chiqarish grafigiga asosan shakllantiriladi;   

-  buyutmalar harakati yakuniy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘lanadi; 

-  buyurtmani bajarish jarayoni zarur bo‘lgan lahzada nihoyasiga etadi. 

MRP  usuli  korxonada  qanday  boshqaruv  va  ro‘yxatga  olish  jarayonlari 

amalga  oshirilishi,  qanday  ketma-ketlik  asosida  bajarilishi  ko‘rsatib  beradi  va 

---

256 

 

qanday  bajarish  kerakligi  to‘g‘risida  tavsiyalarni  (algoritm)  o‘z  ichiga  oladi. 

Keyingi  davrlarda  MRP  konsepsiyasi  korxona  funksional  imkoniyatlarini 

kengaytirish  yo‘lida  mijoz  talablarini  to‘la  qondirish  va  ishlab  chiqarish 

xarajatlarini  tushirish  g‘oyasi  asosida  rivojlantirib  borildi.  1970  yillarda  bu 

konsepsiya butunlay korxona ko‘lamida ishlab chiqarish dasturini shakllantirish va 

uni  bo‘linmalar  darajasida  bajarilishini  nazorat  qilish  to‘g‘risidagi  holatlar  bilan 

kengaytirildi.  SHundan  so‘ng,  navbatdagi    MRP  II  (Manufacturing  Resource 

Planning -  ishlab chiqarish resurslarini rejalashtirish) tizimlari paydo bo‘ldi, uning 

mohiyati  ishlab  chiqarishni  prognozlash,  rejalashtirish  va  nazorat  qilish  jarayoni 

xom-ashyo  sotib  olishdan  boshlab  mahsulotni  xaridorga  yuklab  berish  bilan 

tugallanadigan barcha jarayonlarida amalga oshirilishidan iboratdir.  

MRP  II  uslubi  ishlab  chiqarish  korxonasining  barcha  resurslarini  samarali 

boshqarishga  yo‘naltirilgan  uslubiyotni  ifoda  etadi.  Umumiy  holatda,  korxona 

faoliyatini rejalashtirish  masalalarini natural birliklarda, moliyaviy rejalashtirishni 

pullik  ifodasida  korxona  imkoniyatlarini  ”Nima  bo‘ladi,  agarda...”    turidagi 

savollarga  javob  bergan  holda  modellashtirishni  ta’minlaydi.  Bu  uslubiyotdan 

foydalanish  korxona  faoliyati  iqtisodiy  ko‘rsatkichlarini  yaxshilanishiga  olib 

keluvchi  sinab  ko‘rilgan  tamoyillar,  modellar  va  boshqaruv  hamda  nazorat 

jarayonlari  to‘plamini  taqdim  etadi.    MRP  II  tizimi  modullar  asosida  qurilgan 

bo‘lib, quyidagilar uning asosiy majburiy funksional modullari hisoblanadi: 

– ishlab chiqarish va savdoni rejalashtirish (Sales & Operations Planning);  

– talablarni boshqarish (Demand Management);  

– ishlab chiqarish bosh kalendar rejasi (Master Production Schedule);  

–  materiallarga  bo‘lgan  talablarni  rejalashtirish  (Material  Requirements 

Planning);  

– tasniflash quyi tizimi (Bill of Material Subsystem);  

–  zahiralar  bilan  operatsiyalar  quyi  tizimi  (Inventory  Transaction 

Subsystem);  

–  ochiq  buyurtmalar  bo‘yicha  rejalashtirilgan  kelib  tushishlar  quyi  tizimi 

(Scheduled Receipts Subsystem);  

---

257 

 

–  ishlab  chiqarishni  tezkor  boshqarish  (Shop  Floor  Control  or  Production 

Activity Control);  

–  ishlab  chiqarish  quvvatiga  bo‘ladigan  talablarni  rejalashtirish  (Capacity 

Requirements Planning);  

–  kirayotgan  va  chiqayotgan  materiallar  oqimini  boshqarish  (Input/Output 

Control);  

– ta’minotni boshqarish (Purchasing);  

– resurslarni taqsimlashni rejalashtirish (Distribution Resource Planning);  

– instrumental ta’minot (Tooling);  

– moliyaviy rejalashtirish bilan interfeys (Financial Planning Interfaces);  

– modellashtirish (Simulation);  

– faoliyatni baholash (Performance Measurement). 

Ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  operatsiyalarini  modellashtirish 

tajribalarini  to‘planib  borishi  natijasida    bu  tushunchalar  mohiyat iga  yanada 

ko‘proq  funksiyalarni  qamrab  olgan  holda  aniqlik  kiritib  borilmoqda.    MRP  II 

standartlari alohida funksiyalar sohasini ikki darajaga ajratadi: zaruriy va ixtiyoriy.  

Dasturiy  ta’minotni  MRP  II  sinfiga  kiritish  uchun  bu  dastur  zaruriy  (asosiy) 

funksiyalarni bajarishi zarur.  

Funksional  modullar  tarkibi  va  ularning  o‘zaro  aloqalari  boshqaruv 

nazariyasi nuqtai nazaridan chuqur asoslarga ega bo‘lib, rejalashtirish funksiyalari 

integratsiyasini,  shu  jumladan,  vaqt  va  makonda  turli  boshqaruv  jarayonlar i 

hamfikirligini ta’minlaydi.  

Ko‘rsatib  o‘tilgan  modullar  to‘plami  ortiqcha  hisoblanmaydi  va  asosan 

keyingi  avlod  tizimlarida  ham  saqlanib  qoladi.  Bundan  tashqari,  MRP  II  tizimi 

funksional  modullariga  qo‘yilgan  ko‘plab  tushuncha,  usul  va  algoritmlar 

o‘zgarishsiz  qoladi  hamda  tizimning  keyingi  avlodlariga  elementlar  sifatida 

kiritiladi.  Korxonaning  MRP  II  standartlariga  mos  holda  qurilgan  boshqaruv 

tizimining umumiy ko‘rinishi 1-chizmada ko‘rsatilgan quyidagi asosiy bloklardan 

tashkil topadi.