O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tosnkent moliya instituti

 

6.3.  Elektron raqamli imzoni yaratish texnologiyasi 

 

        Elektron  raqamli  imzo  (ERI)–  bu  berilgan  xujjatning  rekviziti 

xisoblanadi  va  uning  asosiy  vazifasi  berilgan  elektron  xujjatni  kaalbakisidan 

ximoya  kilishdir.  ERI  an’anaviy  imzodan  farkli  ravishda  jismoniy  emas  mantikiy 

tabiatga ega. Ya’ni  ERI bu simvollar yoki kodlarning ketma-ketligi bulib, xujjatni 

egasini ERI egasi bilan bevosita boglaydi. 

       Elektron hujjatlarni tarmok orqali  almashishda ularni  ishlash va saqlash 

harajatlari  kamayadi,  qidirish  tezlashadi.  Ammo,  elektron  hujjat  muallifini  va 

hujjatning  o’zini  autentifikatsiyalash,  ya’ni  muallifning  haqiqiyligini  va  olingan 

elektron hujjatda o’zgarishlarning yo’qligini aniqlash muammosi paydo buladi. 

Elektron  xujjatlarni  autentifikatsiyalashdan  maqsad  ularni  mumkin  bo’lgan 

---

491 

 

jinoyatkorona  harakatlardan  himoyalashdir.  Bunday  harakatlarga  quyidagilar 

kiradi: 

       -  faol  ushlab  qolish  -  tarmokka  ulangan  buzg’unchi  hujjatlarni 

(fayllarni) ushlab koladi va o’zgartiradi. 

 maskarad  -  abonent  S  hujjatlarni  abonent  V  ga  abonent  A  nomidan 

yuboradi; 

 renegatlik  -  abonent  A  abonent  V  ga  xabar  yuborgan  bo’lsada, 

yubormaganman deydi; 

almashtirshi  -  abonent  V  xujjatni  o’zgartiradi,  yoki  yangisini  shakllantiradi 

va uni abonent A dan olganman deydi; 

takrorlash  -  abonent  A  abonent  V  ga  yuborgan  hujjatni  abonent  S 

takrorlaydi. 

Jinoyatkorona  harakatlarning  bu  turlari  o’z  faoliyatida  kompyuter  axborot 

texnologiyalaridan  foydalanuvchi bank  va tijorat tuzilmalariga, davlat korxona  va 

tashkilotlariga xususiy shaxslarga ancha-muncha zarar etkazishi mumkin. 

Elektron  rakamli  imzo  metodologiyasi  xabar  yaxlitligini  va  xabar 

muallifining  haqiqiyligini  tekshirish  muammosini  samarali  xal  etishga  imkon 

beradi. 

Elektron  rakamli  imzo  telekommunikatsiya  kanallari  orqali  uzatiluvchi 

matnlarni  autentifikatsiyalash  uchun  ishlatiladi.  Rakamli  imzo  ishlashi  buyicha  

oddiy kulsema imzoga uxshash bulib, kuyidagi afzalliklarga ega: 

imzo chekilgan matn imzo qo’ygan shaxsga tegishli ekanligini tasdiqlaydi; 

bu  shaxsga  imzo  chekilgan  matnga  bog’liq  majburiyatlaridan  tonish 

imkoniyatini bermaydi; 

-imzo chekilgan matn yaxlitligini kafolatlaydi. 

Elektron  rakamli  imzo  -  imzo  chekiluvchi  matn  bilan  birga  uzatiluvchi 

qo’shimcha raqamli xabarning nisbatan katta bo’lmagan sonidir.  

Elektron  rakamli  imzo  asimmetrik  shifrlarning  qaytaruvchanligiga  xamda 

xabar  tarkibi,  imzoning  o’zi  va  kalitlar  juftining  o’zaro  bog’liqligiga  asoslanadi. 

Bu  elementlarning  xatto  birining  o’zgarishi  raqamli  imzoning  xakikiyligini 

---

492 

 

tasdiqlashga  imkon  bermaydi.  Elektron  rakamli  imzo  shifrlashning  asimmetrik 

algoritmlari va xesh-funktsiyalari yordamida amalga oshiriladi. 

Elektron  rakamli  imzo  tizimining  qo’llanishida  bir-biriga  imzo  chekilgan 

elektron  hujjatlarni  jo’natuvchi  abonent  tarmog’ining  mavjudligi  faraz  kilinadi. 

Xar bir abonent uchun  juft - maxfiy va ochik kalit generatsiyalanadi.  Maxfiy kalit 

abonentda sir saqlanadi va undan abonent elektron rakamli imzoni shakllantirishda 

foydalanadi. 

Ochik  kalit  boshka  barcha  foydalanuvchilarga  ma’lum  bulib,  undan  imzo 

chekilgan  elektron  hujjatni  qabul  qiluvchi  elektron  raqamli  imzoni  tekshirishda 

foydalanadi. 

Elektron rakamli imzo tizimi ikkita asosiy muolajani amalga oshiradi: 

- rakamli imzoni shakllantirish muolajasi; 

- rakamli imzoni tekshirish muolajasi.  

Imzoni  shakllantirish  muolajasida  xabar  junatuvchisining  maxfiy  kaliti 

ishlatilsa,  imzoni  tekshirish  muolajas ida  jo’natuvchining  ochiq  kalitidan 

foydalaniladi.