O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tosnkent moliya instituti

4.2.1-rasm. MRP II tizimining funktsional bloklari 

 

Ishlab chiqarish va savdoni rejalashtirish. Biznes-reja va talablar rejasi  

Ishlab  chiqarish  quvvatiga  talablarni  rejalashtirish.  Odatda,  bu  modulda 

mavjud  va  talab  etilayotgan  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  aniqlash  va  solishtirish 

amalga  oshiriladi.  Kichik  bo‘lgan  o‘zgarishlar  bilan  nafaqat  ishlab  chiqarish 

quvvatlari uchun, balki, korxona ishlab chiqarish o‘rin almashish xususiyatiga ega 

boshqa turdagi ishlab chiqarish resurslari uchun ham qo‘llanilishi mumkin.  

Mijoz  buyurtmasi.  Bu  erda  mijozlarning  mavjud  talablari  mahsulot  ishlab 

chiqarish  rejasi  bilan  mos  qo‘yiladi.    Haqiqatda,  qabul  qilingan  ishlab  chiqarish 

algoritmiga  (omborga  joylashtirish  uchun  ishlab  chiqarish,  buyurtmaga  asosan 

ishlab  chiqarish,  buyurtmani  loyihalashtirish)  bog‘liq  holda  mijozlarning  yangi 

buyurtmasini  kiritish  rejalashtirish  jarayonlarigacha  yoki  undan  keyin  amalga 

Talabni rejalashtirish 

Manzillashtirish va 

ishlab chiqarish 

joriy quvvati 

Zahiralar 

darajasi 

Mahsulot 

xususiyatlari 

Ishlab chiqarish reja-

grafigi 

Materiallarga 

talablarni rejalashtirish 

Ishlab chiqarish va savdoni 

rejalashtirish 

Ishlab chiqarish 

quvvatiga talablarni 

rejalashtirish 

Mijozlar buyurtmasi 

Ishlab chiqarish bo’linmasi 

darajasida boshqaruv 

Natijalarni baholash 

Biznes-rejalashtirish 

yo’q 

Mavjud resrurslar etarlimi? 

Rejalarni bajarish mumkinmi? 

ha 

yo’q 

ha 

---

260 

 

oshirilishi mumkin. 

Ishlab  chiqarish  bo‘linmasi  darajasidagi  boshqaruv.  Bu  erda  tezkor  reja-

grafiklar  shakllanadi.  Rejalashtirish  muddati  katta  emas  -  bir  necha  kundan  bir 

oygacha.  

Ijroni  baholash.  Rejalashtirishning  keyingi  barcha  bosqichlarida  tahrirlash 

kiritish  uchun  yuqorida  sanab  o‘tilgan  barcha  rejalarning  haqiqatdagi  ijrosi 

baholanadi.  

MRP  II  tizimni  keyingi  rivojlantirishlar  yangi  sinfdagi  –  “Korxona 

resurslarini rejalashtirish” (Enterprise Resource Planning  - ERP) tizimlariga qayta 

shakllantirish bilan bog‘liq. Bu sinfdagi tizimlar resurslari hududiy tarqalgan katta 

korporatsiyalarni  boshqarish  masalalarini  echishda  moliyaviy  axborotlar  bilan 

ishlashga  yo‘naltirilgan.  Resurslarni  olish,  mahsulotni  tayyorlash,  jo‘natish  va 

mijoz  buyurtmalari  bo‘yicha  hisob-kitoblarida  zarur  bo‘lgan  barcha  jarayonlar 

uning  tarkibiga  kiradi.  Bu  sinfdagi  tizimlar  1980  yillar  oxiridan  boshlab  faol 

rivojlanib  kelmoqda.  ERP-tizimlar  birinchi  navbatda  moliya  va  xodimlarni 

boshqarish  bilan  bog‘liq  yangi  funksional  modullari  bilan  kengayib  borishi  bilan 

birga  MRP II sinfidagi  tizimlarni o‘z ichiga to‘liq qamrab oladi. Keyingi yilllarda 

ERP-tizimlarida  moliyani  boshqarish  funksiyalarini  qo‘llanishi  rossiya  va  evropa 

tizimlari  o‘rtasidagi  o‘zaro  raqobatni  avj  olishiga  olib  keldi.  Evropa  tizimlari 

asosida  rejalashtirish  va  prognozlashdan  boshlab,  faoliyatning  barcha  moliyaviy 

ko‘rsatkichlarini  nazorat  qilishgacha  bo‘lgan  jarayonlarni,  ya’ni,    moliyani  real 

boshqarishni  qurish  mumkin  degan  fikrlar  mavjud  bo‘lsada,  mahalliy  ishlab 

chiqilgan echimlar mamlakat haqiqiy holatiga  yaxshi moslashgan bo‘ladi.  

ERP    tizimlarida  ishlab  chiqarishni  rejalashtirish  masalalarini  echishdagi 

yondashuvlar  yaqin  vaqtgacha  MRP  II  tizimlari  asosiga  kiritilgan  standartlar 

ko‘rinishda  bo‘lgan.  Qisqacha  qilib,  ishlab  chiqarish  jarayonlariga  kalendar-reja 

modulida  o‘rnatilgan  me’yorlarini  faol  qo‘llashga  asoslangan  yondashuv  deb 

aytish mumkin, rejalashtirishni optimallashtirish zaruriyati bilan raqobatga borishi 

bunday  yondashuvning  asosiy  kamchiligi    hisoblanadi.  An’anaviy  MRPII/ERP-

tizimlarida  rejalashtirishning  optimallashtirish  elementlari    faqat  quyi  darajada  - 

---

261 

 

tezkor rejalashtirish masalalarini echishda uchraydi.  

MRPII/ERP  tizimlarni  joriy  etish  va  hisoblash  quvvatini  o‘sishi, 

raqobatchilik muhiti sharo itlarida boshqaruvning  yangi  usullarini  izlash  natijasida 

1990 

yillar 

o‘rtasida 

MRPII/ERP 

tizimi 

standartlariga 

asoslangan  

“rejalashtirishning  rivojlangan  tizimlari”  (Advanced  Planning/Scheduling  –  APS) 

nomini  olgan  yangi  sinfdagi  tizimlar  paydo  bo‘ldi.  Bu  tizimlar  rejalashtirish 

masalalarini  echishda  ishlab  chiqarish  jarayonlarida  kalendar-reja  o‘rnatilgan 

me’yorlari  o‘rniga  iqtisodiy-matematik  usullarni  qo‘llab  borishi  bilan  farq  qiladi. 

APS  tizimi  ananaviy  MRP-rejalashtirishga  qo‘shimcha  ravishda  kiritish  mumkin 

bo‘lgan alohida optimallashtiruvchi modullarni ifoda etadi.  

Bunday  yondashuv  murakkab  ko‘p  turdagi  ishlab  chiqarish  uchun  o‘ta 

samarali  bo‘ladi.  SHu  bilan  bir  vaqtda,  boshqaruv  xodimining  tabiiy  ravishda 

malakaviy darajasiga yangicha talablar qo‘yadi.    

MRPII/ERP konsepsiyalarini har bir  lahzada  shartli ravishda uch qatlamga 

ajratish  mumkin.  Birinchi  qatlamda  tajribada  sinalgan  va  standartlar  ko‘rinishida 

mustahkamlangan  vosita  va  usullar  joylashadi.  AQSHda  davlat,  qisman,  mudofa 

Vazirligi  tomonidan  qo‘llab-quvvatlanadigan  standartlar  tizimi  mavjud.  Bu 

standartlarda davlat buyurtmalarini bajaradigan kompaniya axborot tizimlari uchun 

alohida  talablar  shakllantirilgan.  Natijada  shartnoma  tuzish  bosqichida  byudjet 

xarajatlari  to‘g‘ri  tarqatilayotganligiga  davlatning  ishonchi  ortadi,  uni  bajarish 

bosqichida esa bajarilish muddati va haqiqiy xarajatlar har tomonlama nazorat qilib 

boriladi.   

Ikkinchi  qatlam  etarlicha  barqaror  xususiyatga  ega  bo‘lib,  har  doim 

qo‘llaniladigan  usul  va  qoidalar  majburiylik  tavsifiga  ega  bo‘lmaydi.  Ularni 

funksional tuzilishni chuqur tahlil etgan holatdagina aniqlash mumkin bo‘ladi.  

Ishlab  chiqaruvchilarning  asosiy  tizimga  kiritadigan  yangi  dasturiy 

mahsulotlari  MRPII/ERP  g‘oya  va  usullarining  uchinchi  qatlamiga  kiritiladi.  Bu 

mahsulotlar  asosida  foydalanilayotgan  axborot  texnologiyalari  turli  dasturiy 

mahsulot  ishlab  chiquvchilarning  “nou-xou”larini  o‘zida  ifoda  etadi  va  odatda, 

aynan  shu  qatlam  dasturiy  mahsulot  ishlab  chiquvchi  turli  firma  mahsulotlaridagi 

---

262 

 

sezilarli  farqlarni  aniqlab  olishga  imkon  beradi.  Ba’zi  yangi  texnologiyalar  yirik 

axborot  tizimlarini  qurish  samaradorligiga  jiddiy  ta’sir  etish  xususiyatiga  ega 

hisoblanadi. 

YAngi  innovatsiyalar  asosida  tashkil  etilgan  korxonalarda  tizimni  qurishda 

etarli    infratuzilish  va  uslubiyotning  mavjudligi  MRP  II/  ERP  turidagi  boshqaruv 

avtomatlashtirilgan 

axborot 

tizimlarini 

joriy 

etishda 

yuqori 

darajadagi 

samaradorlikka erishishning asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi. Ba’zi baholashlarga 

ko‘ra,  bunday  tizimlarni  joriy  etilishi    zahirada  ushlab  turish  zaruriyatini  8-30% 

qisqarishiga, ishlab chiqarish unumdorligini 8-27% o‘sishiga, muddatida bajarilgan 

buyurtmalar sonini 7-20% o‘sishiga olib keladi. Axborot tizimlarini rivojlantirilishi 

biznesni  takomillashtirish  talablarida  ham  o‘z  aksini  topadi.  Aniq  biznes-

jarayondagi boshqaruv sifatini axborot jarayonlari, hujjat aylanishlar va boshqaruv 

qarorlarini  qabul  qilishga  tayyorgarlikni    tezlashtirishga  qo‘yiladigan  talablarga 

mos  holda  oshirish  zamonaviy  axborot  tizimlarini  rivojlantirish  yo‘lidagi  asosiy 

talablardan biri hisoblanadi.   

Xulosa qilib aytganda, boshqaruvni  avtomatlashtirilgan axborot texnologiya 

va  tizimlari  biznes  strategiyalarni  ishlab  chiqish,  boshqaruvdagi  o‘zgarishlar, 

xodim  bilan  maqsadli  yo‘naltirilgan  ishlarda  bog‘lovchi  bo‘g‘in  hisoblanib, 

korxona  strategiyalarini  muvaffaqiyatli  amalga  oshirishda  ahamiyatli  o‘ringa  ega 

bo‘ladi.  Jahon  amaliyotida  to‘plangan  tajriba  va  usullarga  asoslangan  holda 

biznesni boshqarishni  ko‘plab quvvatlashga yo‘naltirilgan  integrallashgan axborot 

tizimlarini 

rivojlantirish 

konsepsiyasini 

yaratish 

istiqbolli 

boshqaruvni 

avtomatlashtirilgan  axborot  texnologiya  va  tizimlarini  yaratishning  bosh  mezoni 

hisoblanadi.