O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi

Brettonvud jahon valyuta tizimi (1944-1972 yy.). 1943 yilga kelib, AQSH hamda 

Buyuk Britaniya erkin va barqaror valyuta tizimini barpo qilish uchun dastlabki 

qadamlarni qo`ydi. 1944 yilning iyul oyida Bretton-Vuds shaxrida bo`lib o`tgan 

konferentsiyada, AQSH oltin andozasiga asoslangan kontseptsiyaga o`tish tashabbusi 

bilan chiqdi. Shu vaqtning o`zida, yangi xalqaro valyutani tartibga solish tizimi 

faoliyatini nazorat qilish uchun, Xalqaro valyuta fondi (XVF)ni tashkil etish to`g`risida 

qaror qabul qilindi. 

 

 

---

Yangi tartibning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi: 



  barqaror almashuv kurslariga ega bo`lgan, xalqaro valyuta tizimini tashkil 

etish; 



  qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning 

konvertirlanishiga erishish. 

Brettonvud tizimining asosiy tomonlari quyidagi tamoyillarni o`z ichiga oladi: 



  mamlakatlar o`rtasidagi hisob-kitoblarda oltin o`zining oxirgi pul 

funktsiyasini saqlab qoldi; 



  Amerika dollari zahira valyuta sifatida qabul qilindi. U oltinga 

tenglashtirilib, boshqa mamlakatlarning valyuta qiymatini o`lchash hamda 

xalqaro kredit to`lovi vositasi sifatida qabul qilindi; 



  boshqa   mamlakatlarning   Markaziy   banklari   va   hukumatlari   dollarni,   

AQSH xazinachiligidan 1 troya untsiyasi (31,1 g.) uchun 35 doll, kurs 

bo`yicha almashishi mumkin edi. Bundan tashqari, hukumat organlari va 

xususiy shaxslar oltinni xususiy bozorlardan xarid qilishlari mumkin edi. 

Oltinning valyuta bahosi rasmiy kurs asosida belgilanib, u 1968 yilgacha 

sezilarli darajada tebranmagan; 



  valyutalarning bir-biriga tenglashtirilishi va ularni o`zaro almashtirish, oltin 

va dollarda ifodalanadigan rasmiy valyuta paritetlarida amalga oshirilgan; 



  barcha mamlakatlar har qanday olingan boshqa mamlakat valyutasiga 

nisbatan, o`z valyuta kursi barqarorligini saqlashi shart edi. Valyutaning 

bozor kursi, oltin yoki dollarda belgilangan paritetdan 1 foizdan ortiq u yoki 

bu tomonga og`ishi mumkin emas edi.  Paritetlarning o`zgarishi, to`lov 

balansidagi buzilishlar barqaror tus olsagina, mumkin hisoblanardi. 

Dollardan foydalanish ko`lamining ommaviy tus olishi bilan, oltindan 

foydalanish hajmi keskin pasaydi; 



  valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish, asosan, XVF tomonidan 

amalga oshiriladigan bo`ldi. 

O`tgan asrning 60-yillariga kelib Brettonvud tizimi, o`sib kelayotgan jahon 

xo`jaligining baynalmilallashuvi, TMKlarning valyuta sohasidagi chayqovchiligining 

boshlanishiga qarshilik qilardi. 

Oltin tartibidagi dollar andozasi tizimi, amalda asta-sekin dollar andozasi tizimiga 

aylanib bordi. O`tgan asrning 60-yillariga kelib, AQSH iqtisodiyotidagi orqaga siljish, va 

asosan, G`arbiy Yevropa va Yaponiya iqtisodiy qudratining o`sishi natijasida dollarning 

qadri sezilarli darajada tushdi. AQSHdan tashqarida bo`lgan dollar zahiralari yirik 

evrodollar bozorini tashkil qildi. To`lov balansidagi yirik taqchillik, 1 untsiya uchun 

dollar narxini 35 dollarga oshishiga olib keldi. 

---

Valyuta tizimining larzaga kelishiga, shuningdek, turli mamlakatlarda turlicha 

iqtisodiy o`sish yuz berganligi ham o`z ta`sirini o`tkazdi. 1961 yil martida yuzaga kelgan 

sezilarli darajadagi ijobiy to`lov balansi natijasida, nemis markasi va golland guldenining 

revalvatsiyasi yuz berdi. 

Bir paytning o`zida, 1963 yildan boshlab, funt sterling qattiq bosim ostida qoldi. 

Ko`rsatilgan barcha yordamlarga qaramasdan, uch yillik inqiroz davrida, 1967 yilga 

kelib, funt sterling pariteti 2,80 dan 2,40 dollargacha devalvatsiya qilindi. Buning 

natijasida oltinga bo`lgan talab ortdi. Bularning barchasi oltinning kamayishiga olib 

keldi. Markaziy banklarni 1968 yilda oltin puli (ingl. )dan voz kechishga va oltin 

bozorining amerika sektoriga jamlanishiga olib keldi. 

1960 yillarga kelib, AQSH to`lov balansidagi taqchillik, oltin zahirasini 18 mlrd. 

dollarga, 1970 yillarda esa, 11 mlrd. dollarga kamaytirdi. Bir vaqtning o`zida, AQSHga 

nisbatan xorijiy kreditorlarning talabi ancha o`sib, 1970 yilda u AQSH ixtiyoridagi oltin 

zahiralaridan ikki marotaba ko`p edi. 1971 yilning iyuniga kelib AQSH dollarni oltinga 

rasmiy bahoda almashtirishdan bir tomonlama bosh tortdi. Bu Brettonvud tizimining 

amalda bekor bo`lishini bildirardi.