Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаʼlim vаzirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Adabiyotlar 
1
.
Технологический регламент производства бутилового каучука цеха полимеризации и 
дегазации №1307 БК5, выделения сушки и брикетирования каучука №1308 БК6 завода 
бутилового каучука ОАО «Нижнекамскнефтехим» 2005г.
 
2. Пат. 85894 RU, 2009105046/22 Устройство аппарата для дегазации крошки каучука / 
В.И. Елизаров, Д.А. Кириллов, Д.В. Елизаров. заявлено 13.02.2009; опубл. 20.08.2009, Бюл. № 
23. 
1
2
3 

---

10 
IQTISODIYOT OB
ʼ
EKTLАRIDА FАVQULODDА VАZIYATLАRDАN 
MUHOFАZАLАNISh REJАLАRINING XUSUSIYATLАRI 
Аbidova F.А. 
Toshkent toʼqimachilik va yengil sanoat instituti 
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ular sodir 
boʼlganida harakat qilish boʼyicha yaxlit davlat tizimi va uning muvofiqlashtiruvchi organi 
Oʼzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi, sohaning zarur meʼyoriy-
huquqiy bazasi shakllantirildi. Favqulodda vaziyatlar vazirligi, boshqa vazirlik va idoralarning 
favqulodda vaziyatlar profilaktikasi, ularning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish boʼyicha 
imkoniyatlarini mustahkamlash borasida koʼlami va mazmuniga koʼra salmoqli ishlar amalga oshirib 
kelinmoqdi. 
Oʼzbekiston Respublikasi "Аholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli 
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish toʼgʼrisida"gi Qonunida aholini muhofaza qilishni 
taʼminlash maqsadida, korxona va tashkilotlar favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish boʼyicha 
zarur choralarni rejalashtirishlari, moliyalashlari va amalga oshirishlari zarurligi belgilangan. 
Аholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish rejasi- bu qoʼyilgan 
vazifalarni muvoffaqiyatli bajarilishiga yordam berishi kerak boʼlgan muhofaza tadbirlarining 
oldindan ishlab chiqilgan, asoslangan, moddiy taʼminlangan majmuasidir. 
Iqtisodiyot obʼektlarida “Favqulodda vaziyatlarni oldini olish va bartaraf qilish harakatlari 
rejasi” yaʼni harakatlar ishlab chiqiladi. Ushbu reja tinchlik va harbiy davrlariga alohida-alohida 
ishlab chiqiladi. Rejani ishlab chiqishga bir qancha talablar qoʼyiladi.
Rejaning toʼliq ishlab chiqilishi oʼzini muvaffaqiyatli bajarilishini va bosh vazifa-aholi va 
moddiy boyliklar muhofaza qilinishi hal etilishini taʼminlaydigan tadbirlar kompleksi ishlab 
chiqilishidan iborat. Shuning uchun rejada aniq tadbirlar, ularning mazmuni, shakli, muddatlari va 
bajaruvchilari koʼrsatiladi. 
Reja boʼlimlarining bayoni qisqa boʼlishi ulardan foydalanish oson boʼlishi uchun talab 
qilinadi. Shuning uchun rejaning mazmunli boʼlishiga undagi hamma tadbirlar toʼliq ishlab chiqilgan 
grafik yoʼl bilan erishiladi. Buning uchun sxema-xaritada obʼektlar, ish turlari va hajmi shartli belgilar 
bilan tasvirlanadi. Tushuntirishlar jadvallar, chizmalar, grafiklar, suratli sharhlar tarzida beriladi. 
Vaqtni qatʼiy hisobga olinishi rejalashtirilgan har bir tadbir sifatli va toʼliq hajmda bajarilishini 
taʼminlash uchun zarur hisoblanadi.
Rejaning aniq va real boʼlishi u bajarilishining zarur tartibi hisoblanadi. Buning uchun 
iqtisodiyot obʼektlarida sodir boʼlish ehtimoli mavjud boʼlgan favqulodda vaziyatlarning turlari, 
mahalliy sharoit, ehtimol boʼlgan vayronlik, uyulma, talafotlar, moddiy zarar oldindan 
bashoratlanadi, oqibatlari yoʼqotilishi uchun zarur fuqaro muhofazasi kuch va vositalariga boʼlgan 
talab hisoblab chiqiladi. 
Iqtisodiyot obʼektlarida harakatlar rejasining ishlab chiqishda oldindan belgilangan boʼlim va 
ilovalari ishlab chiqiladi. Harakatlar rejasining birinchi boʼlimida obʼektning texnik tavsifi yoritiladi. 
Bunda quyidagi maʼlumotlar keltiriladi: obʼekt joylashgan joyi va maydoni, ishchi-xodimlarlarning 
umumiy soni, ish smenalarining boshlanish va tugash vaqti, muxandistlik tizimlari va koʼshimcha 
manbalar; imoratlarning konstruktsiyasi; sexlardagi yongʼindan xavfli moddalar ishlatiladigan 
uchastkalar, omborlar, ularda saqlanadigan yongʼindan xavfli, kuchli taʼsir etuvchi zaharli 
moddalarning turi va miqdori; muhofaza inshootlari, shaxsiy muhofaza vositalari toʼgʼrisida 
maʼlumot yoritiladi. Bulardan tashqari obʼektga taʼsir etishi mumkin boʼlgan atrofdagi potentsial 
xavfli obʼektlar, temir yoʼllar toʼgʼrisida maʼlumotlar ham shu qismida keltiriladi.
Yengil sanoatga qarashli paxta tozalash korxonalarida harakatlar rejasining shu qismi ishlab 
chiqilayotganida yongʼinlar yuzaga kelishi mumkin boʼlgan joylar, uchastkalar yoritiladi. Yigiruv 
fabrikalarining chiqindilar toʼplanadigan sexlari, bundan tashqari hom ashyo va tayyor maxsulot 
omborlarida, titish savash sexlarida va matolar koʼp miqdorda toʼplanishi tabiiy. Lekin bu xonalarda 
maʼlum extiyot choralari koʼrilmasdan ochiq alanga manbai ishlatilsa yongʼin chiqish mumkin. 

---

11 
Tadqiqotlarning koʼrsatishicha, toʼqimachilik korxonalarida yongʼin chiqishining eng koʼp hollari 
titish agregatlari 31,0% hamda savash mashinalariga 45,2 % toʼgʼri kelar ekan.
Toʼqimachilik sanoati korxonalarida yongʼinning asosiy sabablari quyidagilar: mashina 
qismlarining ishqalanishi, aylanuvchi qismlariga tolalarning oʼralashib qolishi, mashina ichiga metall 
tushib qolishi, elektr uskunalaridagi nosozliklar, ekspluatatsiya qoidalarining buzilishidir. Shu sababli 
yongʼin xavfsizligini talablariga rioya qilish, doimiy nazorat qilishni amalga oshirilishi muxim 
hisoblanadi. Bunda esa korxonalarni yongʼindan va tutundan darak beruvchi asboblar, avtomatik oʼt 
oʼchirgichlarning mavjudligi hamda ish holatida saqlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Harakatlar rejasida ikkinchi boʼlimi birinchi qismida favqulodda vaziyatlar xavfi tugʼilganda, 
ikkinchi qismida esa favqulodda vaziyatlar sodir boʼlganda bajariladaigan tadbirlar ishlab chiqiladi.
Rejaning ikkinchi boʼlimning birinchi qismi “Yirik ishlab chiqarish avariyalari, xalokatlari 
tabiiy ofatlar sodir boʼlish xavfi tugʼilganda” deb nomlanadi hamda yuqori tayyorgarlik rejimida 
bajariladigan quyidagi asosiy tadbirlar rejalashtiriladi: 
favqulodda vaziyat sodir boʼlish xavfi tugʼilgani haqida boshqaruv organlarini, ishchilar va 
xizmatchilarni va qolgan aholini xabardor qilish tartibi; 
favqulodda vaziyatni oldini olish yoki ular taʼsirini kamaytirish tadbirlarining hajmi, amalga 
oshirilish muddatlari va tartibi, jalb etiladigan kuchlar va vositalar. 
obʼekt fuqaro muhofazasi (FVDT) kuchlarini, mavjud muhofaza inshootlarini shay holga 
keltirish. 
shaxsiy muhofaza vositalarini ishchi va xizmatchilarga berishga tayyorlash va berish. 
ishchi–xodimlarni evakuatsiya qilish va koʼchirish uchun avtotransportni va shahardan tashqari 
zonani tayyor holga keltirish. 
aholini tibbiy va epidemiyaga qarshi muhofaza qilish tadbirlarini oʼtkazish. 
yongʼindan saqlash profilaktik tadbirlar oʼtkazish. 
ishlab chiqarishni avariyasiz toʼxtatishga tayyorlash. 
Harakatlar rejasining ikkinchi boʼlim ikkinchi qismi “Yirik ishlab chiqarish avariyalari, 
halokatlari va tabiiy ofatlar sodir boʼlganda” deb nomlanadi hamda favqulodda rejimida amalga 
oshiriladigan tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda favqulodda vaziyat sodir boʼlgani haqida boshqaruv 
organlariga, ishchi va xizmatchilarga, qolgan aholiga xabar berish, favqulodda vaziyat oʼchogʼida 
razvedkani tashkil etish va sharoitni oldindan bashoratlash, qutqarish va boshqa shoshilinch ishlarga 
jalb qilingan kuch va vositalarni shaylik holatiga keltirish tadbirlari rejalashtiriladi. Bundan tashqari 
ishchi xodimlarni muhofaza inshootlariga yashirish, ularga shaxsiy muhofaza vositalarini tarqatish, 
xavfsiz hududga evakuatsiya qilish tadbirlari ishlab chiqiladi.
Harakatlari rejasiga quyidagilar ilova qilinadi: 
1. Fuqaro muhofazasi boshligʼining favqulodda vaziyatni tugatish qarori. 
2. Favqulodda vaziyatlar xavfi tugʼilgandagi va ular sodir boʼlgandagi bajariladigan 
tadbirlarning takvim (kalendar) rejasi. 
3. Obʼekt fuqaro muhofazasi kuch va vositalarining hisobi.
4. Ishlab chiqarish avariyalari, halokatlari va tabiiy ofatlar xavfi tugʼilganda boshqaruv, 
xabarlash va aloqani tashkil qilish chizmasi. 
Shunday qilib, iqtisodiyot obʼetlarida harakatlar rejasini ishlab chiqishda rejaning tuzilishi 
hamda qoʼyilayogan talablarni inobatga olgan holda, aniq va real ishlab chiqish, iqtisodiyot 
obʼektlarida favqulodda vaziyatlarni oldini olishda samarali yordam beradi. 

---

12