O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

7-rasm. Narx minimal bo‘lganda mahsulot otiqchaligi.

Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o‘rnatiladi. Minimal narxning o‘rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to‘planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 3.17-rasmdagi grafikda

keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi Q^S  Q^D ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal
narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor vujudga
keladi. Grafikdagi E ^' nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat

narxdan past narxda ( P_н
narxda) sotilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatadi.

Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o‘zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.

4. Iste’molchi yutug’i va ishlab chiqaruvchi yutug’i.

Bu yerda chiziqli taklif va talab chiziqlari yordamida qanday qilib oddiy hisob- kitoblar qilinishini qarab chiqamiz. Buning uchun, bozor ma'lumotlariga muvofiq talab va taklifning chiziqli grafiklarini chizishni qarab chiqishimiz kerak. (Biz hozir, statistik usullar orqali quriladigan chiziqli regressiya, tenglamalarni hisoblashni qaramaymiz.) Faraz qilaylik, biror tovar uchun ikkita miqdor berilgan bo‘lsin: tovar narxi va uning miqdori, bu ko‘rsatkichlar bozorda muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi (bu ko‘rsatkichlar bozorda o‘rtacha ko‘rsatkich bo‘lib, bozordagi muvozanatlik holatida aniqlangan, yoki bozordagi shart-sharoitlar turg‘unlashgan davrdagi ko‘rsatkichlar bo‘lsin). Bu ko‘rsatkichlarni muvozanat ko‘rsatkichlar deb qaraymiz
va quyidagicha belgilaymiz: muvozanat narx
P^* , muvozanat tovar miqdori Q^* .
Berilgan tovarning muvozanat nuqta yoki uning atrofidagi narx bo‘yicha taklif va

talab elastikligini mos ravishda E_S
va E_D
harflari bilan belgilaymiz.

Bu ko‘rsatkichlarning, ya'ni
P^* ,Q^* , E
va E_D
son miqdori, faraz qilaylik,

S
statistik hisob-kitoblar orqali aniqlangan va ular asoslangan bo‘lsin. Berilgan ma'lumotlar asosida taklif va talab chiziqlarini quramiz. Taklif va talab chiziqlari yordamida, talab va taklif miqdorining siljishlarini, narxning o‘zgarishini, berilgan tovar miqdorining boshqa tovar narxiga nisbatan o‘zgarishini va hokazolarni hisoblash mumkin.
Talab va taklifning grafigini chizamiz (4.4-rasm).
Talab va taklif tenglamalari quyidagicha yoziladi:

0
Talab: Q^D  b
 b₁  P
(5)

Taklif:
Q^S  a

• 
  a₁  P
  

(6)

0
Asosiy muammo, berilgan tenglamalardagi o‘zgarmaslar a₀ , a₁ ,b₀ ,b₁
qiymatlarini aniqlashdan iborat. Bu o‘zgarmaslarni tanlash ikki bosqichda amalga oshiriladi.


P, narx
b₀/b₁


P*


b₀/b₁


Q tovar miqdori
Q*