O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

9.5. Yetuklik davri psixologiyasi – Akmeologiya

Oxirgi yillarda psixologiyada nafaat bolalar psixologiyasiga, balki yetuklik davri va keksalik muammolariga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Yetuklik davrining bosqichlarini tasavvur qilish uchun amerikalik olimlar quyidagi tasnifni taklif etishadi (5-jadval).

^{5-jadval. Levinson tasnifi bo’yicha yetuklik davrining bosqichlari}

bosqich	tasniflar	yosh ko’rsatkichlari
0	kattalar hayotigacha bo’lgan davr	tug’ilishdan 22 yoshgacha
1	yoshlik davriga qadam qo’yish	17-22
2	yoshlik davrida mustaqil hayotning boshlanishi	22-28
3	o’ttiz yoshlilik davriga qadam qo’yish	28-33
4	yoshlikning kulminasion bosqichi	33-40
5	hayotning o’rta davridan o’tish	40-45
6	ellikyoshlilik davriga o’tish	50-55
7	hayotiy siklda yetuklikning kulminasion davri	55-60
8	keksalikka o’tish	60-65

Umuman olganda, shaxsning shakllanishi bir umr davom etuvchi jarayon bo’lib, bunda, ayniqsa, o’smirlik davri va insonning o’z-o’zini tarbiyalashi jarayoni beqiyos katta o’rin tutadi. Hozirgi paytda katta yoshlilar ta’limi dasturlarini faol tatbiq etish, ulg’aygan insonning komillikka erishishiga ko’mak ko’rsatish bir qancha ta’lim muassasalarining markaziy vazifasiga aylanmoqda. Hatto ulg’aygan shaxsning rivojlanish va komillikka erishish jarayonini o’rganuvchi maxsus fan – Akmeologiya ham paydo bo’ldi. Shunday qilib, akmeologiya (grekcha “akme – cho’qqi, yuqori pog’ona, gurkiratuvchi kuch” ma’nolarini bildiradi) ilmu-fanning shunday yangi tarmog’iki, u insonni o’z taraqqiyoti dinamikasida, takomili hamda hayot-faoliyatining turli bosqichlarida o’zidagi eng kuchli qobiliyatlarini namoyon qilishining kompleks masalalarini o’rganadi. Ya’ni, u shaxsni o’z takomili jarayonida, ana shu taraqqiyot va yuksalishning obyektiv hamda subyektiv omillari doirasida tadqiq etadi. “Akmeologiya” tushunchasi birinchi marta fanga rus olimi N.A.Ribnikov tomonidan 1928 yilda kiritilgan bo’lib, uning o’zi bu fan predmetini yetuk insonlarning shakllanishi jarayonidir, deb ta’riflagan edi. Lekin tom ma’nodagi jiddiy fan sifatida uning shakllanishiga yana bir rus psixologi B.G.Ananyev va uning izdoshlari bo’lgan peterburglik olimlar alohida ulush qo’shishgan. Ularning ta’kidlashlaricha, akmeologiyaning predmeti – odamning ijodiy salohiyati bo’lib, u inson tomonidan o’ziga inoyat etilgan barcha imkoniyatlar va iqtidorni qanday qilib, qanday shart-sharoitlarda, qaysi qonuniyatlar ta’sirida ro’yobga chiqarishini kompleks tarzda o’rganadi.

Akmeologiya fanining asosiy vazifasi ongli faoliyat subyekti bo’lmish shaxsni turli faoliyat jarayonlarida, xususan, tanlagan kasb-kori, ixtisosligi doirasida o’z ijodiy salohiyatini to’la ochish va amalda namoyish etishiga bog’liq bo’lgan bilimlar, amaliy ko’nikmalar, malakalar, texnologiyalar bilan ta’minlash, tanishtirishdir. V.Zazikin va A.Chernishovlarning yozishicha, “mohiyatan bu yetuk, barkamol insonlarning rivojlanishi to’g’risidagi fandir”. Shuning uchun ham bu fan bugun biz uchun juda muhim va uning imkoniyatlari deyarli ochilmagan. Milliy istiqlol g’oyalarida barkamol shaxs, komil inson g’oyasi yetakchilardan sifatida berilgan ekan, biz yosh avlod tarbiyasida uning o’z imkoniyatlarini rivojlantirishga o’rgata olishimiz, o’zligini anglash orqali, har bir tarqqiyot bosqichida o’z “akme”si – barkamollik cho’qqisining nimalar va qanday omillar hisobiga rivojlanishi mumkinligini o’rgata olishimiz kerak.
Biror kasb-korni tanlagan talaba yoki mutaxassis o’sha o’zi tanlagan hunarda yuqori smaralarga erishish uchun o’zidan shaxsan qaysi sifatlar talab qilinishini yaxshi bilishi va shu orqali kasbiy mahorat yoki professionalizm cho’qqilarini zabt etishi mumkin. Kasbiy mahorat – bu shunday ulug’ ne’matki, uning samarasi nafaqat o’sha insonning – kasb sohibining o’ziga, yaqinlari, oilasiga naf keltiradi, balki buning oqibati yaxlit jamiyat va insoniyatga manfaatli ekanligini uni ijodiy ishlashga, o’z takomil darajasidan qoniqmagan holda tinimsiz izlanishda bo’lishga undaydi.
Shuning uchun ham yangi ta’lim standartlari doirasida mutaxassislar tayyorlash bugungi kunda har bir domladan, professor-o’qituvchidan talabaning iqtidori va ijobiy salohiyatini to’la namoyon etish va taraqqiyotini ta’minlovchi har bir omilning o’rnini ko’rsata bilishni taqozo etadi. Bu yangicha ta’limdagi innovasion yondoshuvlardan biridir. Har bir talaba yuqorida ta’kidlaganimizdek, o’z, shaxsiy akmesini aniqlab olishi uchun unda o’sha tanlagan ixtisosligiga nisbatan kuchli undovchi motivlar, hayotda esa muvaffaqiyatlarga erishish motivi yoki yutuqlarga erishish ehtiyoji kuchli rivojlangan bo’lishi lozim.