O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

3.
 
Iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida risklar 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk bu – tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir etuvchi 
eng asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Riskning o‘ziga xos xususiyatlari bu - 
noaniqlik, kutilmagan xolat, ishonchsizlik va tahmin. Siyosiy va iqtisodiy 
nobarqarorlik sharoitida risk darajasi oshadi. 
Riskning ikkita funksiyasi bor: rag‘batlantiruvchi va himoyalovchi. 
Riskning rag‘batlanturuvchi funksiyasining ikkita jihati bor, ya’ni 
konstruktiv va destruktiv. Konstruktiv jihati shunday bir holatda yuzaga keladiki, 
bunda risk iqtisodiy qarorlarni hal qilishda katalizator rolini o‘ynaydi, ayniqsa 
innovatsion, investitsion qarorlarni qabul qilishda. Destruktiv ko‘rinishi esa 
asoslanmagan risk bilan qabul qilingan va amalga oshirilgan qarorlar natijasida 
yuzaga keladi. 
Riskning himoyalovchi funksiyasi ham ikki jihatga ega: tarixiy-genetik va 
ijtimoiy - huquqiy. Tarixiy-genetik jihati shundan iboratki, insonlar doimo 
stixiyali tarzda kutilmagan noxush voqealardan o‘zlarini asrash shakllari va 
vositalarini izlaydilar. Amaliyotda bu sug‘urtalangan rezerv fondlarini tashkil 
etish, tadbirkorlik risklarini sug‘urtalash kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. 
Ijtimoiy-huquqiy jihati esa, xo‘jalik, mehnat, jinoiy qonun hujjatlari to‘plamida 
risk kategoriyalarini joriy qilishda namoyon bo‘ladi. 
Bulardan tashqari riskning yana quyidagi xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular 
qarama- qarshilik, alternativlilik va noaniqliklardir. 
Qarama-qarshiliklar quyidagilarda namoyon bo‘ladilar: risk bir tomonlama 
muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-ahloqiy natijalarga olib keladi, ya’ni 
ijtimoiy, texnik rivojlanishni tezlashtiradi, jamiyatning fikr va ma’naviy muhitiga 
ijobiy ta’sir qiladi. Ikkinchi tomonlama esa, aksincha ta’sir qilishi mumkin, ya’ni 
risk ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishga to‘sqinlik qilishi mumkin. 
Alternativlilik, bu bir yoki bir qancha ko‘rinishdagi qarorlarni tezlik bilan 

---

473 
tanlashda namoyon bo‘ladi. Tanlash lozim bo‘lmagan joyda riskli jarayonlar ham 
vujudga kelmaydi va risk bo‘lmaydi. 
Noaniqlilik, bu albatta noaniq, ya’ni kutilmagan xolatlar bilan bog‘liq. 
Uning yuzaga kelish va tus olish shakli noaniq bo‘lib qolaveradi. A.Marshal, 
Dj.fon Neyman, 
O.Morgenshtern, F.Naytlar riskga quyidagicha yondashganlar: “Risk va 
noaniqlilik kategoriyasi iqtisodiy munosabatlarda katta rol o‘ynaydi. Xo‘jalik 
faoliyatining ajralmas qismi bo‘lgan noaniqlilik barcha murakkab va muxim 
iqtisodiy xodisalarning asosida yotadi. Noaniqlilik mohiyati riskda namoyon 
bo‘ladi”. 
O‘tgan asrning 20-yillarida F.Nayt birinchilardan bo‘lib daromad doim 
noaniqlilik bilan bog‘liq degan fikrni olg‘a suradi. P.Samuelson esa, quyidagilarni 
ta’kidlagan: “Noaniqlilik qarama-qarshiliklar natijasida kelib chiqadi, ya’ni 
insonlar nimalarni kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo‘lmoqda, buning natijasi esa 
foyda yoki zararda namoyon bo‘ladi”. 
Samarali tashkil qilingan bozor iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish kam 
xarajat qilish bilan, uning taqsimoti esa bozor talabiga asosan amalga oshiriladi. 
Raqobat korxonalarning xarajatlarini iloji boricha minimum darajagacha 
kamaytirishga, tovarlar ishlab chiqarishni strategik rejalashtirishga va faqat bozor 
talabiga mos keluvchi tovarlar ishlab chiqarishga majbur qiladi. 
Ma’lumki, faqat iqtisodiy erkinlik, mulkchilik xuquqi, raqobat va boshqa 
bozor atributlari mavjud bo‘lgan xolda iqtisodiyot samarali bo‘lishi mumkin. 
Bozorning eng muhim atributlaridan biri - bu iqtisodiy erkinlik hisoblanadi. 
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy erkinlik asosida faoliyat ko‘rsatish 
makro, mezo va mikro darajada turli xil risklarga bog‘liq bo‘ladi. Agar 
O‘zbekistonda davlat taktikasini shartli ravishda: 

davlat boshqaruvi bilan bozor mexanizmining samarali bog‘lanishi 
bo‘yicha; 

ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda raqobatbardosh 
soxalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo‘lini tanlash; 

aholi daromadlarini adolatli taqsimlash yo‘nalishini bosh yo‘nalish deb 
tanlash kabilar bo‘yicha o‘tkazilishini inobatga oladigan bo‘lsak, shu ochiq 
maqsadli siyosat modelida ham bir necha guruh risklar - ijtimoiy-siyosiy, fiskal-
monetar va iqtisodiy risklarning bo‘lishi muqarrar. 
Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u 
keng ma’noga ega bo‘lgan ko‘p qirrali tushuncha. Shuning uchun bank 
faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash 
uchun iqtisodiyotdagi mavjud risklar, ularning bank faoliyatiga ta’sir qilish 
tomonlarini chuqur o‘rganib chiqish zarur. 

---

474 
Iqtisodiyotning tabaqalashgan darajasida risklarni quyidagicha ta’riflash 
mumkin: 

iqtisodiy risk; 

ijtimoiy-siyosiy risk; 

fiskal-monetar risk. 
Iqtisodiy risk deganda, umumiy yirik tizim va uning tarkibi rivojlanishida, 
shu jumladan, agar bunday tizimning umumiqtisodiy muvozanatini va uning 
YaIMning o‘sish sur’atini jahon bozorida raqobatbardosh mahsulotni chiqarish 
orqali o‘rnatish maqsadi qo‘yilgan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish shakllarini 
oqilona uyg‘unlashuvini tanlashda yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi, 
davlatning antitsiklik usullar va boshqalardan foydalanib samarali chora-tadbirlar 
o‘tkazishini taqozo qiladi
.
Ijtimoiy-siyosiy risk deganda, umuman yirik tizim va uning tarkibi 
rivojlanishida, shu jumladan, davlatning narxni shakllantirish siyosatiga, 
shuningdek, mulk va intellektual boylik jamg‘armalarining manbalarini: 

aholining barcha guruhini umumiy tavsifdagi risklardan ijtimoiy 
himoyani ta’minlashga; 

daromadlarning adolatli taqsimlanishiga; 

ishsizlikni qisqartirishga; 

taklif yoki talabning jismoniy hajmlarini narx va boshqalar orqali tartibga 
solishga safarbar etish va jamlash bo‘yicha masalalarni yechishga aralashuvida 
yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi. 
Siyosiy risk - bu korxonalar va tashkilotlar faoliyatiga siyosiy ahvoldagi 
o‘zgarishlar ta’siridir, bunga chegaralarning bekilishi, boshqa davlatlarga 
mahsulot, xom ashyo olib chiqish taqiqlanishi va aksincha boshqa davlatlardan 
mahsulot, xom ashyo olib kirili shining ta’qiqlanishi. 
Fiskal-monetar risk davlat o‘tkazayotgan moliyaviy va byudjet siyosati 
yordamida, narhlar darajasini barqarorlashtirish va optimal soliq me’yorlarini, pul 
massasining ta’minoti va kon’yukturasini tartibga solish bo‘yicha Markaziy 
bankning samarali aralashuvi va boshqalar orqali yirik, murakkab tizimlar 
barqarorligi va iqtisodiy o‘sishini ta’minlash bo‘yicha masalalarni echishda 
yuzaga keladigan risklar majmuidan iborat. 
Tarmoqlar riski ham mavjud bo‘lib, u ma’lum bir tarmoqning iqtisodiy-
moliyaviy faoliyatidagi boshqa tarmoqlarga nisbatan o‘zgarib turish darajasi bilan 
tug‘ridan-tug‘ri bog‘liqdir. Tarmoq riskini boshqarishda quyidagilarn ie’tiborga 
olish kerak bo‘ladi: 

alternativ tarmoqlar faoliyati qay darajada, tarmoqlar natijalari o‘rtasidagi 
farq va sabablari; 

---

475 

yaxshi faoliyat ko‘rsatib kelayotgan tarmoqda keskin o‘zgarishlar bor 
bo‘lsa, sababi nimadan iborat; 

bank mablag‘idan foydalanmoqchi bo‘lgan korxonaning moliyaviy 
natijasi bilan o‘z tarmog‘i ichidagi o‘xshash korxonalar moliyaviy natijalari 
o‘rtasidagi farq. 
Tarmoq riskini boshqarishda ishlatiladigan tushuncha bu sistematik risk deb 
yuritiladi. U orqali tarmoqlarda yuz berayotgan tebranishlar darajasi butun 
iqtisodda yuz berayotgan tebranishlar darajasiga nisbatan solishtiriladi. 
Risk insoniyat faoliyatining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lgan tarixiy va 
iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u kishilar faoliyatida yoki tabiiy hodisalarda mumkin 
bo‘lgan yuqotishlar salmog‘ini bildirgan, hamda tarixan jamiyat rivojlanishi bilan 
odamlarning halokatdan qo‘rqish darajasiga moslashib turgan. 
Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi riskning iqtisodiy kategoriya 
sifatida yuzaga kelishiga va subyektlar faoliyatida mustahkam o‘rnashib olishiga 
imkoniyat yaratdi. Shuning uchun ham risklar bizni tunu-kun, har yer va har joyda 
o‘rab kelmoqda. U bizning hayotimizda har doim ham qochib bo‘lmaydigan va 
echish lozim bo‘lgan bir jarayon bo‘lib biror-bir natijani yuzaga kelishiga asos 
bo‘ladi. Bunday natija salbiy va ijobiy bo‘lishi mumkin. Riskning sinonimi 
sifatida biz ishonchizlikni, imkoniyatsizlikni, bir voqea bo‘lish bo‘lmasligini 
oldindan aytib bera olmaslik kabilarni misol qilib ko‘rsatishimiz ham mumkin. 
Insoniyat tabiatan riskdan qochishga intiladi. Agar biz riskni nazorat qila 
olmasak, odatda, undan qochishga harakat qilamiz. Chunki, har qanday ishonchsizlik 
o‘ziga xos tarzda ma’lum darajadagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.