O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

nomoddiy aktivlar
deb 
ataladi va ayonki, ular firmaning bozor qiymati oshishiga ko‘p jihatdan ta’sir 
qiladi va ular moliyaviy qaror qabul qilishda e’tiborga olinishi kerak. 
Buxgalterlar o‘z firmasi balansiga ba’zi nomoddiy aktivlarni kiritadilar. 
Ammo bu narsa ularning bozor qiymati (bahosi) bo‘yicha amalga oshirilmaydi. 
Masalan, firma boshqa firmadan patent sotib olsa, patent qiymati balans 
aktivining tegishli qismida aks ettiriladi va unga amortizatsiya ajratmalari 
hisoblanadi. Bundan tashqari, korxona boshqa korxonani uning balans qiymati 
dan qimmat bahoda sotib olsa, buxgalter sotib oluvchi firma balansiga nomoddiy 
aktivni qo‘shadi. Bu aktiv 
gudvil
yoki 
firmaning ishbilarmon sifatida obro‘si 
(goodwill) deb ataladi. Firmaning ishbilarmon sifatida obro‘si – bu u sotib olingan 
bozor qiymati va uning balans qiymati ‘rtasidagi farqdan iboratdir. Ammo, 
yuqorida tilga olingan, buxgalteriya balansida aks ettiriladigan nomoddiy 
aktivlardan farqli o‘laroq, ko‘plab boshqa aktivlar borki, ular buxgalteriya 
balansida qayd etilmaydi.
Bundan tashqari, buxgalteriya balanslarida firma uchun iqtisodiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan uning ko‘plab majburiyatlari aks ettirilmaydi. Masalan, 
balansda firma sud jarayonida javobgar sifatida qatnashayotgani o‘z ifodasini 
topmaydi. Bunday shartli majburiyatlarning mavjudligi va ularning hajmi, nari 
borsa, moliyaviy hisobotga ilovada ko‘rsatiladi.
Keling, endi moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayonida baholarning qaysi 
biri inobatga olinishi kerakligini ko‘rib chiqamiz – bozor bahosimi yoki balans 
bahosi (qiymati)? Deyarli barcha hollarda bozor bahosi hisobga olinadi. Masalan, 
faraz qilaylik, “Alfa” korxonasi bundan uch yil avval 39,0 mln. so‘mga 
kompyuterlar uchun sistema bloki korpuslari ishlab chiqaradigan uskuna sotib 
oldi va bugungi kunga kelib, ushbu uskunaning balansi qiymati uch yillik 

---

424 
amortizatsiyani inobatga olganda 26,0 mln so‘mga teng. Ammo, zamonaviy 
ishlab chiqarish jarayonida yuz berayotgan kompyuter korpuslari ishlab chiqarish 
texnologiyasidagi o‘zgarishlar sababli ushbu uskunaning bozor qiymati 12,0 mln 
so‘mdan oshmaydi.
Endi faraz qiling, Siz eski uskunani zamonaviy uskunaga almashtirish 
to‘g‘risida qaror qabul qilishingiz kerak. Xo‘sh, bunda taqqoslash uchun qaysi 
qiymat (baho)ni inobatga olish kerak? Agar soliq to‘lash masalasini hisobga 
olmasak, bizga iqtisodiy nazariyaning asosiy prinsiplaridan ma’lumki, 
aktivlarning haqiqiy qiymati ni hammadan aniq ulardan foydalanishning eng 
yaxshi muqobil varianti ko‘rsatib beradi. Ayonki, ushbu muqobil qiymat balansda 
ko‘rsatilgan qiymatga nisbatan uskunaning bozor qiymati ga (12,0 mln so‘m.) eng 
yaqin qiymatdir.
Shuni alohida qayd etish kerakki, so‘nggi yillarda buxgalterlar hisobotlarni 
ko‘proq aktivlar va majburiyatlarning bozor qiymati (bahosi) asosida olib 
bormoqdalar. Bu esa buxgalteriya ma’lumotlaridan moliyaviy qaror qabul 
qilishda foydalanish mumkinligidan dalolat beradi. Shu nuqtai-nazardan, 
korxonalarning pensiya fondlariga kirgan aktivlari bugungi kunda balanslarda 
dastlabki sotib olingan qiymati (bahosi) bo‘yicha emas, balki o‘zining bozor 
qiymati (bahosi) bo‘yicha aks ettirilishini aytishning o‘zi kifoya. Amaliyotda 
bozor narxlarining joriy o‘zgarishini qayd qilish va ular asosida hisobot tuzish 
uchun firmaning aktivlari va majburiyatlarini har kuni qayta baholash jarayoni