O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

XI Bob

SHAXS VA UNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR KO’RSATUVCHI IJTIMOIY OMILLAR

Bobning qisqacha mazmuni

Ijtimoiy reprezentasiya. Ijtimoiy reprezentasiya jarayon. Ijtimoiy reprezentasiya va o’zlikni anglash muammosi.
Ta’sirga beriluvchanlik: konformizm – nonkonformizm. Konformizm va uning namoyon bo’lish shakllari. Muzafer Sherif, Solomon Ash, Milgramlarning ilmiy izlanishlari mazmuni. Konformozm hodisasi turlari. Nonkonformizm. Reaktik qarshilik yoki ta’sir ko’rsatish madaniyati.
Shaxs e’tiqodi va guruh. Guruhlar psixologiyasiga xos umumiy qonuniyatlar. Ijtimoiy fasilitasiya hodisasi. Ingibisiya va tormozlovchi ta’sirlar. Guruh bo’lib ishlashning tafakkur uchun ahamiyati.
Xulq normalari, ijtimoiy kutishlar va sanksiyalar. Ijtimoiy norma. Ijtimoiy sanksiyalar. Rol.
Ijtimoiy ta’sirlarning shaxs tomonidan anglanilishi. “Men” – obrazining ijtimoiy-psixologik ahamiyati. Refleksiya jarayoni. Ijtimoiy kutishlar. Ijtimoiy ma’lumotlar. Insoniy muomala va muloqotning psixologik vositalari. Psixologik ta’sir yo’nalishlari. Verbal ta’sir. Paralingvistik ta’sir. Noverbal ta’sir. Ta’sirning tashabbuskori. Ta’sirning adresati. Ko’ndirish texnikasi. Ko’ndirish texnikasining ketma-ketligi.
“Men” – obrazi va o’z-o’ziga baho. O’z-o’ziga nisbatan baho. O’z-o’zini tarbiyalash omillari va mexanizmlari. O’z-o’zi bilan dialog. Shaxs autodialogining eng muhim belgilari.
Shaxs dunyoqarashi va e’tiqodini o’zgartiruvchi omillar. Dunyoqarash. Ma’naviyat va ma’rifat. Yoshlarning ma’lumotlilik darajasi. Oila. Ota-onalar savodxonligi. Bobolar va momolar. Ijtimoiy ustanovkalar.
Ijtimoiy-psixologik metodlar: kontent-analiz, anketa. Kontent-analiz. ko’pgina Tadqiqot natijalarini umumlashtiruvchi va analiz uchun tanlangan birliklar. Anketa. Anketaning tarkibiy tuzilishi.

11.1. Ijtimoiy reprezentasiya

Shaxsning mustaqil fikrlashi va o’z nuqtai nazarini faqat o’zining his-kechinmalarigagina tayanib namoyon etishga zid bo’lgan hodisa – bu ijtimoiy reprezentasiyadir. Uning ahamiyati mohiyati shundaki, inson o’sha mutaqil fikrni yuritishi uchun ham eng avvalo ijtimoiy, umume’tirof etilgan qadriyatlardan, xalq va elat xotirasini tashkil etuvchi aqidalardan foydalanadi. Bugun ijtimoiy psixologiya bizga milliy va umuminsoniy qadriyatlar tizimida global masalalarni ijobiy hal etishda ijtimoiy reprezentasiya degan jarayon orqali yordam beradi. Bu – umume’tirof etilgan aqidalar va e’tiqodlarga ergashish, ya’ni, yadro xavfsizligi, diniy bag’rikenglik, millatlararo totuvlik kabi. Ya’ni, bizning milliy istiqlol g’oyalarimizga zid kelmaydigan, aksincha, ularning haqligi va hayotiyligini ta’minlovchi tushunchalar majmui insoniy xamfirklilik va osoyishtalikning garovidir. Lekin bu insonning o’zligini anglashni, o’zini hurmat qilishini inkor etmaydi. Aksincha, o’z ruhiy olamini, o’zligini tushunishni osonlashtiradi.

Aslida odam ongida bo’ladigan hodisa intuitiv tarzda his qilinadi va buni sosiologik tadqiqotda o’rganish ham mumkin. Masalan, saylovlarda u yoki bu da’vogarning g’olib chiqishini bilish mumkinmi, yoki amalga oshirilgan u yoki bu tadbir ertaga qanday oqibatni keltirib chiqarishi bilish mumkinmi? Chunki voqyea sodir bo’lgach, guyoki, shunday bo’lishini bilardim, deganday fikr paydo bo’ladi. Masalan, amerikalik Mark Liri (Mark Leary, 1982) 1980 yillarda bo’lib o’tgan Prezidentlik saylovlariga bir kun qolganda odamlardan har bir nomzod haqida fikrlarini o’rganib, Reygan yutishini aytgan. Saylovdan keyin ertasi kuni yana boshqalardan so’rab, kim yutishini bashorat qilishlarini so’raganda, yana Reyganga ko’p ovoz berilgan va aslida ham shunday bo’lib chiqqan. Qizig’i shundaki, ko’plar odamlar aynan shunday bo’lishi kerak edi-da, deganday, hamfirklilik bildirganlar. Lekin aslida bu – aynan o’sha ijtimoiy hodisani odam his qilishi bilan tushuntiriladi, aslida “Hayot ildamroq ketadi, uni anglash esa sal kechroq ro’y beradi”.
Demak, olimlar ijtimoiy hodisalarning oqibatlarini aynan odamlar fikriga tayanib, o’rganib istiqbolni belgilashlari mumkin. Shunisi qiziqki, odamlarga har qanday voqyeaning natijasi, oqibati oldindan tanishday tuyulaveradi.