O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Toshkent Moliya Instituti mustaqil ish mavzu

Monopolist firmalar uchun xulq-atvor qoidalari. 
Monopolistik birlashmalar o'zlari sotadigan mahsulotning bozor narxini o'z xohishiga 
ko'ra belgilaydilar. Erkin raqobat sharoitida muvozanat bahosini belgilashda talab va 
taklifning o'zaro ta'siri hisobga olinadi. Biroq, monopolistik birlashmalar tovar ishlab 
chiqarishning ob'ektiv zarur hajmini umuman hisobga olmaydilar. Bu tashkilotlar o'z 
manfaatlarini ko'zlab, qulay narxni belgilab, talab hajmiga qarab harakat qiladilar. 
Professorlar Stenli Fisher, Rudger Dornbusch va Richard Shmalenzi (AQSh) 
monopoliyaning narx belgilash mexanizmini quyidagicha ta’riflaydilar: “Monopolistlar 
narxni berilganidek qabul qilmaydi. Ularni narx ishlab chiqaruvchilar sifatida tavsiflash 
mumkin, chunki ular bozor talabi egri chizig'ini berilgan tarzda qabul qiladilar va narxni 
ham, mahsulot hajmini ham o'zlari tanlaydilar. Monopolistning narxi va ishlab chiqarish 
darajasi o'rtasida hech qanday bog'liqlik yo'qligi sababli, monopolist uchun taklif egri 
chizig'i yo'q. 
Bozorda ishlab chiqaruvchilardan mahsulot sotib oladigan monopsoniya mavjud 
bo'lganda, monopol narx taklif egri chizig'iga asoslanadi. Ammo monopoliya va 

---

monopsoniya hukmronligi ostida faqat bitta egri chiziq mavjud va shuning uchun 
muvozanat bahosi shakllanmaydi. Firmalar - monopolistlar uchun xulq-atvor qoidalari 
ularning "narx ishlab chiqarish" ni qanday olib borishiga bog'liq. 
Zamonaviy bozor tendentsiyalari. 
Yigirmanchi asrda, ayniqsa uning ikkinchi yarmida bozor holati tubdan o'zgardi. Biroq, 
bozor nazariyasida bu o'zgarishlar uzoq vaqt davomida etarli darajada aks ettirilmagan. 
Iqtisodiyot nazariyasining yangi klassik yo'nalishi tarafdorlari mukammal raqobat 
haqidagi eskirgan dogmani (shartsiz haqiqat sifatida qabul qilingan asossiz pozitsiya) 
himoya qildilar. Ularning fikricha, mukammal raqobat bozori ko'plab kichik firmalardan 
iborat. Kichik hajmi tufayli korxonalar bozor narxiga ta'sir qila olmaydi. Ular bir xil 
mahsulotni yaratadilar. Xaridorlar mahsulot sifati, narxlari va savdo imtiyozlari haqida 
"mukammal bilimga" ega. Mukammal raqobat sofdir - bu davlat va monopoliyalarning 
aralashuviga bog'liq emas. 
30-yillarning boshlarida, ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, iqtisodiy nazariyada o'ziga xos 
inqilob sodir bo'ldi va bu mukammal raqobat aqidasiga chek qo'ydi. Kembrij universiteti 
(Buyuk Britaniya) professori Joan Robinson raqobatning yangi konservativ 
kontseptsiyasini qattiq tanqid qildi. U o'zining "Nomukammal raqobatning iqtisodiy 
nazariyasi" (1933) asarida shunday dedi: "Iqtisodiyot nazariyasining turli qonunlarini 
o'rganishni mukammal raqobat shartlarini ko'rib chiqishdan boshlash odat tusiga kirgan, 
keyin monopoliyaga tegishli maxsus holat sifatida qarash .. Tadqiqotni monopoliyadan, 
mukammal raqobat shartlarini alohida holat sifatida ko‘rib chiqishdan boshlash 
to‘g‘riroqdir”. 
Amerikalik iqtisodchi Edvard Chemberlin nomukammal raqobatni tushunishga katta 
hissa qo'shdi. “Monopolistik raqobat nazariyasi” (1933) asarida u real bozor narxlari sof 
raqobat yoki sof monopoliya tomon tortilmaydi, balki har bir holatda ikkala omilning 
nisbiy kuchli tomonlariga muvofiq belgilanadigan oraliq pozitsiyaga intiladi, deb 
tushuntirdi. 
Bu yangi dunyo nima? Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida bozor mexanizmining 
rivojlanishiga xos bo'lgan yangi tendentsiyalarni aniqlasak, tushunish mumkin. 
Bozorning birinchi tendentsiyasi bozor monopolizatsiyasini kuchaytirishga qaratilgan. 
Ilmiy-texnik inqilob iqtisodiyotni konsolidatsiyalashning ancha yuqori darajasiga 
(korxonalarni turli komplekslarga birlashtirishga) o'tishga sabab bo'ldi.
Ishlab chiqarishning markazlashuvi milliy iqtisodiy makonni qamrab olgan qudratli 
monopoliyalarning shakllanishiga olib keldi. 

---

Bozorning ikkinchi tendentsiyasi - bu raqobatning kuchayishi. Ilmiy-texnikaviy inqilob 
ishlab chiqarishning texnik bazasini takomillashtirishni keskin tezlashtirdi. Shu 
munosabat bilan raqobat, ayniqsa, texnologiya va texnologiyaning eng yangi yutuqlarini 
joriy etish sohasida keskin tezlashdi.