O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti amirov s

Sinusoidal EYuK ni hosil qilish 
O'zgaruvchan tokning eng ko'p tarqalgan manbalaridan biri mexanik 
energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi sinxron generatordir. Sinxron 
generatorda sinusoidal EYuK olish uchun doimiy magnit maydonida ramka 
ko'rinishdagi chulg'am o'zgarmas burchak tezligida aylantiriladi. O'zgaruvchan tok 
generatorlari ikki asosiy qismdan iborat (2.2-rasm). Qo'zg'almas qism - stator 1 va 
aylanuvchi qism-rotor 2 dir. Ularning birida (ko'pincha rotorda) doimiy 
elektromagnit joylashtiriladi va uning chulg'amlari o'zgarmas tok manbaidan 
ta'minlanadi. 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
60 
Silindrsimon statorning ichki yuzasidagi pazlarda 
joylashgan chulg'amlarda rotorning aylanishi natijasida 
Blv
e

EYuK paydo bo'ladi, bu yerda 
B
-o'tkazgich 
simga ta'sir etuvchi magnit maydonining induksiyasi, 
l
-
o'tkazgich simning uzunligi, 
v
- aylanuvchi magnit 
maydonining chiziqli tezligi. Agar 
l
va 
v
kattaliklarni 
o'zgarmas deb olsak, u holda chulg’amlardagi EYuK 
e(t)
ning o'zgarish qonuni magnit induksiyasi 
B
ning 
vaqt bo'yicha o'zgarish qonuni bilan aniqlanadi. 
EYuK egri chizig'ining shakli sinusoidaga yaqin 
bo'lishi uchun generatorning rotorida joylashtirilgan qutb boshmog'i chetidagi havo 
oralig'i uning markaziga nisbatan 1,5 ... 2 marta kattalashtiriladi. Shu sababdan, 
magnit induksiyaning o'zgarish qonuni stator bilan rotor oralig'ida sinusoidal 
bo'ladi, qutb boshmoqlarining o'rtasida magnit induksiyasi maksimal bo'lib, qutb 
boshmoqlarining chetiga qarab kamayib boradi. Agar juft magnit qutblari soni 
p
va 
rotorning bir minutdagi aylanishlar soni 
n
bo'lsa, u holda o'zgaruvchan EYuK ning 
chastotasi: 
.
60
pn
f

Elektrotexnikada o'zgaruvchan tokning keng qo'llanishi elektr energiyani 
markazlashgan holda ishlab chiqarish va uni uzoq masofalarga uzatish masalasi 
yechilganidan keyin boshlandi. 
Energiyani uzatish va taqsimlash iqtisodiy tarafdan hamda xavfsizlik nuqtai 
nazaridan uzatish uchun yuqori kuchlanishni va taqsimlash uchun esa nisbatan past 
kuchlanishni talab etadi. O'zgaruvchan tok kuchlanishini o'zgartirish nihoyatda 
sodda statik apparat-transformator yordamida bajariladi. 
Agar bir xil chastotali bir necha sinusoidal funksiyalar (masalan, EYuK va 
tok) sinusoidalarining boshlanishlari mos kelmasa, u holda bu sinusoidalar faza 
jihatidan bir biriga nisbatan siljigan deyiladi. Faza siljishi tok va EYuK 
boshlang'ich fazalarining ayirmasi bilan o'lchanadi, ya'ni 
e
i





. 
Agar bir xil chastotali sinusoidal funksiyalar boshlang'ich fazalari bir xil 
bo'lsa, u holda sinusoidalar faza jihatidan mos tushadi. Agar fazalar ayirmasi 
2
/


ga teng bo'lsa, u holda sinusoidalar bir biriga nisbatan kvadraturada 
deyiladi.