O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

4.4. Merkantilizmning zamonaviy tahlillari
 
J.M Keyns o‗zining ―…umumiy nazariyasi‖ning merkantilistlarga 
bag‗ishlangan ―Merkantilistlar haqida‖ deb atalgan qismida ularni 
iqtisodiy 
rivojlanishga 
olib 
keladigan 
chora-tadbirlar 
haqida 
tushunchaga ega bo‗lgan iqtisodchilar sifatida ta‘rifladi. Lekin klassik 
iqtisodchilar 1776-yildan Keyns davrigacha merkantilistik adabiyotlarni 
ahamiyatsiz, deb hisobladilar. Klassik va Keyns nazariyasining 
xususiyatlarini solishtirish orqali bunday farqlar mavjudligini tushunish 
mumkin bo‗ladi, albatta. Smit va boshqa klassik iqtisodchilar ishlab 
chiqarishning real hajmini belgilab beruvchi omillarga asosiy e‘tiborni 
qaratganliklari sababli ularning nazariyalari faqat taklif tarafiga urg‗u 
beradi. Keyns yalpi talabning ahamiyatiga e‘tibor qaratgan bo‗lsa ham u 
o‗zining nazariyasi va merkantilist g‗oyalari o‗rtasida ma‘lum darajada 
bog‗liqliklar mavjudligini bildi. U ularning yetarlicha iste‘mol qilmaslik 
g‗oyasini ma‘qulladi va merkantilistlarning pul miqdorining oshishi 
ishlab chiqarishni ko‗paytiradi, degan fikrlarini to‗g‗ri, deb baholadi. 
Keyns fikricha, merkantilistlar ijobiy savdo balansi ichki sarflarni 
oshiradi va shu orqali daromadlar va bandlik darajasini ham oshiradi, 
deb hisoblaganlar. 
Avvalgi 
yozuvchilar 
tadqiqotlarini 
baholashning 
yana bir 
muammoli tarafi ularning intellektual muvaffaqiyatlarini baholashning 
zarurligidadir. Bu baholash to‗liq zamonaviy mezonlar asosida amalga 
oshirilishi kerakmi, yoki bo‗lmasa, o‗sha davr tahliliy rivojlanish 
darajasiga mos ravishda amalga oshirilishi kerakmi? Ta‘limot 
tarixchilarining asosiy qismi bu ikki qarash o‗rtasidagi pozitsiyada 
bo‗lsalar ham, avvalgi iqtisodchilarning nisbiy ahamiyati haqida har xil 
fikrga keladilar
14
.
Merkantilizmga nisbatan bildirilgan yana bir munosabatni qayd etib 
o‗tishimiz lozim. Ayrim iqtisodchilar merkantilizmni ularning 
namoyondalari ilgari surgan g‗oyalari asosida emas, balki ularning 
manfaatlari asosida baholashadi. Merkantilistlar zamonaviy iqtisodiy 
tilda ―manfaat qidiruvchilar‖ deb atalgan. Ular foyda ko‗rish maqsadida 
davlatni ishga solib o‗zlari uchun imtiyozlar yaratganlar. Umuman 
olganda ular davlatning monopollik imtiyoziga sazovor bo‗lgan 
14
William R. Allen, ―Modern Defenders of Mercantilistic Theory,‖ 
History of Political Economy
, 2 (Fall 1970); A. 
W Coats, ―The Interpretation of Mercantilist Economics: Some Historiographical Problems,‖ 
History of Political 
Economy
, 5 (Fall 1973); and William R. Allen, ―Rearguard Response,‖ 
History of Political Economy
, 5 (Fall 1973). 

---

83 
savdogarlar bo‗lib, bu monopol-savdogarlik ularga balandroq narx 
o‗rnatish imkoniyatini bergan.