O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov

11.3.
 
Sug„urtalovchilar faoliyatida ko„chmas mulk qiymatini 
baholovchilar va sud ijrochilarining fuqarolik javobgarligini 
sug„urtalashni takomillashtirish 
So‗nggi yillarda sug‗urta sohasini rivojlantirishga bo‗lgan e‘tibor 
Hukumatimiz tomonidan nazardan chetda qoldirilmadi. Bu borada 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 21-mayida PQ-872 
sonli 
―Sug‗urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va 
rivojlantirishga oid chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi qarori qabul qilindi. 
Mazkur qarorga asosan sug‗urtalovchilarni ustav kapitalini eng kam 
miqdori belgilandi
17
. Unga ko‗ra: hayotni sug‗urta qilish sohasida – 1 
mln. yevro, umumiy sug‗urta qilish sohasida – 750 ming yevro, 
majburiy sug‗urta qilish bo‗yicha – 1.5 mln. yevro, qayta sug‗urtalash 
bo‗yicha esa – 4 mln. yevro etib belgilandi. Shunga qaramasdan 2010- 
yilning 
26-noyabrda 
PQ 
№-1438-sonli 
qaroriga 
asosan 
sug‗urtalovchilarning eng kam ustav kapitali miqdoriga yanada 
o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritildi. Unga muvofiq ularning eng kam 
ustav kapitallashuv darajasi quyidagicha etib belgilandi
18
. Yaʼni 
quyidagicha: hayotni sug‗urta qilish sohasida – 2.0 mln. yevro, umumiy 
sug‗urta qilish sohasida – 1.5 mln. yevro, majburiy sug‗urtalash 
bo‗yicha – 3.0 mln. yevro, qayta sug‗urtalash bo‗yicha – 6.0 mln. yevro 
etib belgilandi. Bu esa o‗z navbatida sug‗urtalovchilar tomonidan 
ko‗rsatiladigan sug‗urta xizmatlarining kengayishiga va ularning 
xizmatini sifati yaxshilanishiga hamda investitsion jarayonlarda ishtirok 
etishini yanada faollashishiga olib keldi. Shu bilan bir qatorda amalga 
oshirilayotgan chora-tadbirlarning bugungi kundagi baholovchilar va 
sud ijrochilari faoliyatini majburiy sug‗urta qilishda juda katta 
imkoniyatlarni yaratilishiga muvaffaq bo‗lamiz. 
Shuningdek, tijorat banklari kredit portfelini tahlil etish natijasida 
shuni darhol aniqlash mumkinki, kredit portfelda garov asosida kredit 
berish nisbatan salmoqli ulushni egallaydi. Bunday holatning mavjud 
17
Oʻzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2008-yil 21-mayida PQ№-872 sonli qaror ma'ulmotlari asosida 
tayyorlangan. 
18
Oʻzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2010-yil 26-noyabr PQ№-1438 sonli qaror ma'ulmotlari asosida 
tayyorlangan. 

---

304 
bo‗lishini izohlashga hojat bo‗lmasa kerak deb hisoblaymiz. Negaki, 
garov ta‘minoti, agarki garovga qo‗yilgan mol-mulk yuqori likvidli va 
xaridorgir bo‗lsa, boshqa ta‘minot turlariga qaraganda ishonchli 
hisoblanishini bizning kredit bo‗yicha ishlaydigan mutaxassislarimiz 
yaxshi bilishadi. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Pul massasi 
o‗sishini cheklash va moliyaviy intizomga rioya etishni takomillashtirish 
chora-tadbirlari to‗g‗risida‖ 2002 yil 31 martdagi Farmonida ―tijorat 
banklari xo‗jalik yurituvchi subyektlarning likvidli mol-mulklari asosida
kredit berishni kengaytirsin‖
19
, deb alohida ta‘kidlanganligi ham bizning 
fikrimizni so‗zsiz tasdiqlaydi.
Ammo shu bilan bir qatorda, garov ta‘minotini baholash va 
sug‗urtalashda qator muammolar mavjud. Bank kreditini o‗z vaqtida 
qaytarib bermaganligi uchun garovga qo‗yilgan mol-mulklarni balansga 
olish holatlari hamon uchrayapti. Eng achinarlisi, bu mol-mulklar 
likvidli bo‗lmaganligi uchun uni qisqa muddatlarda sotish imkoniyati 
bo‗lmayapti.
Ammo barcha tijorat banklarining kredit siyosatidan bizga 
ma‘lumki, garov ta‘minotini baholashda ichki va tashqi baholovchilar 
bo‗ladi.
Tashqi baholovchilar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

Texnik-inventarizatsiya bo‗limlari (fuqarolarga tegishli o‗y-joy 
va inshootlar garovga qo‗yilganda). 

Yer kadastri xizmati (yashash uchun mo‗ljallanmagan binolar va

―Avtotexxizmat‖ tashkilotlari (avtomobil transportlari garovga 
qo‗yilganda). 

O‗zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‗mitasi huzuridagi 
ko‗chmas mulklarni baholash agentligi. 

Mustaqil baholovchi tashkilotlar (firmalar). 
Bugungi amaliyot shuni ko‗rsatmoqdaki, ayrim holatlarda garovga 
qo‗yilgan mol-mulkni baholash bo‗yicha tuman yoki shahar texnik 
inventarizatsiya va yer kadastri xizmati tomonidan qarz oluvchi taqdim 
etilgan hujjatlar garovga qo‗yilgan mol-mulkning bozor qiymatini to‗liq 
19
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining ―Pul massasi o‘sishini chеklash va moliya intizomiga rioya etish 
mas'uliyatini oshirish chora-tadbirlari to‘gʻrisida‖ 2002 yil 30 martdagi Farmoni.-―Xalq so‘zi‖ , 2002 yil 2 aprеl. 

---

305 
aks ettirmaydi. Ba‘zi holatlarda, qarz oluvchi bu tashkilotlar bilan o‗zaro 
til biriktirib, garov qiymatini sun‘iy ravishda oshirmoqdalar. Holbuki, 
bunday ―kelishishlar‖ kreditlar qaytarilmagan taqdirda banklar uchun 
qimmatga tushishi mumkin. 
Biz ko‗tarilgan muammoning nechog‗li ahamiyatga ega ekanligini 
e‘tiborga olgan holda respublika mintaqalarida, ayniqsa tuman va shahar 
darajalarida mustaqil baholovchilar tarmog‗ini kengaytirish kerak. 
Bunda o‗z navbati baholovchi tashkilotlar o‗rtasida raqobat kuchayadi 
va ko‗rsatilgan xizmat sifati yanada yaxshilanadi. Shu bilan bir qatorda 
Baholovchi tashkilotlarni tashkil etishga xorijiy investorlarni jalb etish 
mazkur yo‗nalishda xalqaro standartlarga muvofiq keluvchi baholash 
xizmatini ko‗rsatish imkoniyatini beradi. 
Endi ikki og‗iz garov mulkini sug‗urtalash xususida. 1998 yilning 
1 mayida yangi tahrirda qabul qilingan ―Garov to‗g‗risida‖ O‗zbekiston 
Respublikasi Qonunining 12-moddasida ―garovga qo‗yuvchi yoki 
garovga oluvchi garovga qo‗yilgan mol-mulk kimdaligiga qarab garovga 
qo‗yilgan mol-mulk yo‗qolishi yoki shikastlanishi xavfidan uning to‗la 
qiymati bo‗yicha, bordi-yu mol-mulkning to‗la qiymati garov bilan 
ta‘minlangan talabning miqdoridan oshib ketsa, talab miqdoridan kam 
bo‗lmagan summaga garovga qo‗yuvchi hisobidan sug‗urtalashi shart‖, 
deyilgan. Haqiqatan ham kredit shartnomasi amal qilayotgan davrda 
garovga qo‗yilgan mol-mulkni yonib ketish yoki tabiiy ofatlar ro‗y 
berishi oqibatida shikastlanishi ehtimoldan xoli emas. Shu bois garovga 
qo‗yilgan mol-mulkni majburiy sug‗urtasi joriy etilganligi va bu kredit 
hujjatlarini 
rasmiylashtirishda 
asosiy 
shartlardan 
biri 
ekanligi 
ko‗pchilikka ayon. 
1998 yil boshlariga qadar garovga qo‗yilgan mulkni majburiy 
sug‗urtasi bilan, dastlab, sobiq davlat sug‗urta tashkilotlari, keyinchalik 
esa ―O‗zagrosug‗urta‖ va ―Kafolat‖ davlat-aksiyadorlik sug‗urta 
kompaniyalari shug‗ullanishgan. 1997 yilning dekabr oyida o‗sha paytda 
amalda bo‗lgan ―Sug‗urta to‗g‗risida‖ Qonunga o‗zartirishlar kiritilishi 
munosabati bilan majburiy sug‗urta turlarini, shu jumladan garovga 
qo‗yilgan mol-mulkni majburiy sug‗urtasini tegishli litsenziyaga ega 
bo‗lgan har qanday sug‗urta tashkiloti o‗tkazish huquqiga ega bo‗ldi. 

---

306 
Ammo, mamlakatimizda 2002 yilning dekabr oyiga qadar sug‗urta 
faoliyati litsenziyalanmaganligi tufayli garovga qo‗yilgan mol-mulkni 
majburiy sug‗urtasini faqatgina Vazirlar Mahkamasi qarorlari va boshqa 
qonunchilik hujjatlari asosida vakolat berilgan sug‗urta tashkilotlari 
amalga oshirib kelishdi. Bu sug‗urta tashkilotlari quyidagilar edi: 

―O‗zagrosug‗urta‖ davlat-aksionerlik sug‗urta kompaniyasi. 

―Kafolat‖ davlat-aksionerlik sug‗urta kompaniyasi 

―O‗zbekinvest‖ eksport-import milliy sug‗urta kompaniyasi. 

―Madad‖ sug‗urta Agentligi. 

―O‗zAIG‖ o‗zbek-amerika qo‗shma sug‗urta kompaniyasi. 
Garovga qo‗yilgan mol-mulkni majburiy sug‗urtasi bo‗yicha 
sug‗urtalash tartibi va shartlari O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2002-yil 27-noyabrdagi ―Sug‗urta xizmatlari bozorini 
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖ qarorini 1-ilovasi 
―Sug‗urtalovchilar va sug‗urta brokerlarining sug‗urta faoliyatini 
litsenziyalash to‗g‗risida‖gi nizomga asosan amalga oshirib kelinmoqda. 
Mazkur nizomda sug‗urta qilish tarmog‗i 2 ta tarmoqqa ajratilgan. Unga 
ko‗ra garovga qo‗yilgan mol-mulkni, umumiy sug‗urta qilish tarmog‗ini 
8-9-klasslar va 13-14 klasslar doirasida amalga oshiriladi. Mazkur 
nizomning keltirilgan umumiy sug‗urta tarmog‗ini 8 klassifikatori mol-
mulk olovdan va tabiiy ofatlarni sug‗urtalash bo‗lsa, 9-klassifikator mol-
mulkni zarardan sug‗urtalash, 13-klassifikatori umumiy fuqarolik 
javobgarligi deb nomlanib, unda ko‗rsatilmagan tavakkalchiliklar 
oqibatida uchinchi shaxslar oldida fuqarolik javobgarligi paydo bo‗lgan 
taqdirda sug‗urta qoplamasi to‗lanishini ta‘minlovchi sug‗urta turlari 
jami va 14-klass kreditlarni sug‗urtalash deb nomlanib, unda sug‗urta 
qildiruvchining debitori nochorligi yoki debitorning sug‗urta qildiruvchi 
oldidagi qarzlarni qaytarish majburiyati bajarilmasligi natijasida sug‗urta 
qildiruvchi zarar ko‗rganda sug‗urta qoplamasi to‗lanishini ta‘minlovchi 
sug‗urta turlari jamini inobatga olish tartibi belgilangan.
Hozirgi paytda garovga qo‗yilgan mol-mulk sug‗urtasini tegishli 
sug‗urta turini o‗tkazishga litsenziyasi mavjud bo‗lgan har qanday 
sug‗urta tashkiloti amalga oshirishga haqli. 2010-yilning 1-yanvar 
holatiga 34 ta sug‗urta tashkiloti sug‗urta faoliyatini amalga oshirishga 

---

307 
litsenziya olishgan. Sug‗urta faoliyatini litsenziyalash vakolati 
O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga berilgan. 
Shunday qilib, biz garov ta‘minotini baholash va sug‗urta 
qilishning ba‘zi jihatlari ustida fikr-mulohaza yuritdik. Sirtdan 
qaraganda, unchalik ham murakkab ko‗rinmaydigan garov ta‘minoti 
bilan bog‗liq munosabatlarda yetarli darajada muammolar mavjudligiga 
amin ham bo‗ldik. Bizning asosiy vazifamiz tijorat banklari tomonidan 
ajratilayotgan kreditlar va ular uchun belgilangan foiz summalarini o‗z 
vaqtida bankka qaytarilishini ta‘minlashdir.
Bugungi kunda banklar o‗zlarining kredit risklarni pasaytirish 
maqsadida garovga qo‗yilgan mulkini sug‗urtalashni talab etadi. Bu 
boradagi sug‗urtalashlar tijorat banklari uchun muhim ahamiyatga ega. 
Chunki bank qarzdor bajarishi lozim bo‗lgan majburiyatni riskini 
kamaytirgan holda yuzaga kelishi bilan bog‗liq bo‗lgan javobgarlikni 
sug‗urtalovchiga o‗tkazmoqda. Bu boradagi ishlar banklar bilan 
sug‗urtalovchilar o‗rtasida yaxshi yo‗lga qo‗yilgan. Shunga qaramasdan 
bu boradagi ishlarni ko‗lamini yanada kengaytirish kerak. Ya‘ni 
umumiy sug‗urta tarmog‗ida klasslarni ko‗lamini kengaytirish kerak, 
nafaqat garovga qo‗yilgan mol-mulkni majburiy shaklini balki ixtiyoriy 
shaklini ham yo‗lga qo‗yish kerak hamda baholovchi tashkilotlar ya‘ni 
mustaqil baholovchi tashkilotlarni yanada tashkiliy huquqiy shakllarini 
kengaytirsak maqsadga muvofiq bo‗lardi. 
Lekin iqtisodiyotimizda faoliyat ko‗rsatayotgan sug‗urtalovchilar 
faoliyatida sud ijrochilarning fuqarolik javobgarligini nafaqat majburiy 
sug‗urtalashni, balki ularni fuqarolik javobgarligini ixtiyoriy shaklda 
ham amalga oshirishni takomillashtirish kerak. Ya‘ni ushbu sug‗urta 
turini amalga oshirishni faqat davlat sug‗urta kompaniyalari faoliyatida 
emas, balki ularni nodavlat sug‗urta tashkilotlar faoliyatida ixtiyoriy 
shaklda tashkil etish kerak. Bu o‗z navbatida sug‗urtalovchilar 
faoliyatida saqlanib qolinadigan bo‗sh zaxiralarni shakllantiradi va 
ularning investitsion faoliyatini yanada kengaytiradi hamda sug‗urta 
mahsulotlar turini ko‗paytiradi va ta‘rif stavkalarini pasayishiga olib 
keladi. Agar qaraydigan bo‗lsak, O‗zbekiston Republikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2002-yil 27-noyabrdagi 413-sonli qaroriga muvofiq, 

---

308 
sud ijrochilarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urtalash 
umumiy sug‗urta tarmog‗ini 13-klassi umumiy fuqarolik javobgarligini 
sug‗urta qilish, 17-klassi huquqiy himoya qilish bilan bog‗liq 
xarajatlarni sug‗urta qilish deb nomlanib, uning shartlari 13-klassniki 
10, 11 va 12-klasslarda ko‗rsatilmagan tavakkalchiliklar oqibatida 
uchinchi shaxslar (jismoniy va yuridik shaxslar) oldida fuqarolik 
javobgarligi paydo bo‗lgan taqdirda sug‗urta qoplamasi to‗lanishini 
ta‘minlovchi sug‗urta turlari jami bo‗lib, 17-klassniki esa – sud 
muhokamasi bilan bog‗liq boʻlgan xarajatlar natijasida sug‗urta 
qildiruvchi zarar ko‗rganda sug‗urta qoplamasi to‗lanishini ta‘minlovchi 
sug‗urta turlari jami deb ta‘kidlab o‗tilgan xolos. Shuning uchun faqat 
17-klass huquqiy himoya qilish bilan bog‗liq xarajatlarni sug‗urta qilish 
emas, balki ular o‗zlarining sud ijrochilarini hayoti va sog‗lig‗ini 
sug‗urtalashni ham barobar olib borishni sug‗urtalovchilari faoliyatida 
yanada kengaytirish kerak.