O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

Sezgilar - sodda psixik jarayon bulishiga qaramay, barcha bilimlarimizning asosiy manbai hisoblanadi. Chunki narsa va hodisalar aks etishining ko’pchilik qismi sezishdan boshlanadi. Agar sezgilarimiz bo’lmaganda biz tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni aks ettirishdan va ularni bilishdan maxrum bo’lar edik.
Sezgilar to’g’risidagi ilmiy ta’limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, harakati birlamchi hisoblanib, sezgilarning o’zi esa tashqi va ichki qo’zg’atuvchilarning sezgi a’zolariga ta’sir etishining mahsulidir. Sezgilar moddiy (obyektiv) borliqning, voqelikning xaqqoniy tasvirini aks ettirib, ular qanday ko’rinishga, shaklga, xususiyatga ega bo’lsa, ular xuddi shundayligicha hech o’zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.
Tevarak-atrofdagi olamning boyligi haqida, tovushlar va ranglar, xidlar va xarorat, miqdor va ko’plab boshqa narsalar to’g’risida biz sezgi tufayli bilamiz. Kishi vujudi sezgi a’zolari yordamida sezgilar shaklida tashqi va ichki muhitning xolati haqida rang-barang axborot olib turadi.


Sifat - sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgi turlaridan farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o’zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari tovushning balandligi tembri, qattiqligi bilan tafovutlanadi, ko’rish sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar bilan farqlanadi. Sezgilarning sifat jihatidan ko’p turliligi materiya harakati shakllarining turli-tumanliligini aks ettirishidir.
Sezgilarning jadalligi ularning miqdoriy tavsifidan iborat bo’lib, ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchining kuchi va retseptorning funktsional xolati bilan belgilanadi.
Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinchalik tavsiflanishidan iborat bo’lib, sezgi a’zolarining funktsional xolati bilan, shuningdek, qo’zg’atuvchining ta’sir qilish vaqti hamda jadalligi bilan o’lchanadi. Qo’zg’atuvchi sezgi a’zosiga ta’sir qilishi bilan darhol sezgi hosil bo’lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi.
Sezgilar uchun qo’zg’atuvchining fazoviy lokalizatsiyasi qo’zg’atuvchining fazoda o’rin egallashi bilan tavsiflanadi.
Distant, ya’ni masofa retseptori tomonidan amalga oshiriladigan fazoviy analiz qo’zg’atuvchining fazodagi o’rni haqida ma’lumot beradi. Kontakt sezgilar: taktil, og’riq, maza badanning qo’zg’atuvchi ta’sir qilayotgan joyi bilan bog’liqdir. Bunda og’riq sezgilarining lokalizatsiyasi, ya’ni badanda joylashgan o’rni, taktil sezgilarga qaraganda badanga anchagina tarqalgan bo’lib, ular unchalik aniqlik darajasiga ega emas. Sezgilar bilan bog’liq hodisalar mavjud va ular turli xolatda o’z ifodasini topadi.
Kishining hayoti va faoliyatida sezgilarning roli juda katta, negaki, ular bizning olam haqidagi va o’zimiz to’g’rimizdagi bilimlarimiz manbai hisoblanadi.
Psixologiya fanida uchta katta guruhga ajratilgan sezgilar mavjud:

• 
  eksterioretseptiv;
  
• 
  proprioretseptiv;
  
• 
  interioretseptiv. Ular o’z navbatida quyidagi sezgi turlariga bo’linadi.