O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Talabalar  mustaqil  ishlashin    ilmiy  tashkil  qilish. 
Hozirda  bo‘lajak  kasb 
ta’limi o‘qituvchilarining mustaqil ishlashlari uchun ma’lum shart-sharoitlar yaratib 
berilmoqda.  Ta’lim  sohasida  olib  borilayotgan  islohotlar  va  bajarilayotgan  ishlar 
bo‘lajak mutaxassislar o‘zlari uchun zarur bo‘lgan barcha axborot va ma’lumotlarni 
mustaqil  topish  va  yig‘ish  mahoratini,  ularni  tahlil  eta  olish  malakasini  egallagan 
bo‘lishlarini taqozo etmoqda.
 
Mustaqil  ishlash  har  bir  talabadan  ma’lum  bir  tizimga  rioya  qilishni, 
tirishqoqlikni,  maqsad  sari  intilishini  talab  etadi.  SHuning  uchun  ham  ko‘pchilik 
talabalarda  oliy  o‘quv  yurtidagi  kundalik  xayotni  to‘g‘ri  tashkil  qilish  muammosi 
paydo  bo‘ladi.  Ba’zi  birinchi  kurs  talabalari  o‘rganilayotgan  materiallarni  etarli 
o‘zlashtirib olish uchun vaqt etishmasligidan, yuklamalar ko‘pligi uchun kam dam 
olayotganliklaridan  shikoyat  qiladi.  Bunday  vaziyat  o‘z  vaqtini  to‘g‘ri  taqsimlay 
olmagan,  har  bir  daqiqasining  qadriga  etmagan  talabalardagina  sodir  bo‘ladi. 
SHunga  ko‘ra,  mustaqil  ishlashda  kun  tartibiga  qat’iy  rioya  qilgan  holda  ish 
boshlash  to‘g‘ri  va  maqsadga  muvofiqdir.  Kun  tartibini  maqsadga  muvofiq  tarzda 
tuzish uchun quyidagicha ish yuritish kerak.: 
Bir  sutkani  bir  qancha  zaruriy  ulushlarga  bo‘lish  kerak:  bunga  ishlash, 
ovqatlanish,  badan  tarbiyasi,  dam  olish,  hordiq  chiqarish,  xo‘jalik  ishlari  va  shu 
kabilar kiradi. Kun tartibi tuzishdan maqsad har bir talabaning ma’lum tartibda ish 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
259
 
olib borishiga, xech narsani esdan chiqarmay, hamma narsaga vaqt ajratish, har bir  
ishni  o‘z  muddatida  bajarishga  o‘rgatishdan  iboratdir.  Kun  tartibini  har  bir  kishi 
o‘zining  shaxsiy  fiziologik  imkoniyatlarigagina  emas,  balki  umuminsoniy  qonun-
qoidalarga qarab ham tuzish mumkin. Kun tartibini tuzishda uxlash (sutkasiga 7-8 
soat), muntazam ovqatlanish (uch-to‘rt marta), dam olish (faol va sust) uchun etarli 
vaqt  ajratish  zarur.  Salomatlikni  yaxshilab  borish  maqsadida  har  kuni  jismoniy 
mashqlar va badan tarbiyasiga rioya qilib, organizmni chiniqtirish uchun ham  
vaqt ajratish tavsiya etiladi.  
Ko‘pchilik  talabalar  o‘z  imkoniyatlariga  ortiqcha  baho  berib  yuborishlari 
natijasida ma’lum zo‘riqishlarga uchrashi mumkin. 
Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki  ertalab  nonushta  qilmay  kelgan  talabalar  ko‘p 
hatoliklarga  yo‘l  qo‘yadilar,  to‘yib  uxlamagan  talabalarda  tezkorlik  etishmasligini 
kuzatishimiz mumkin. 
Agar miyaga dam berilmay, yuklama bilan ishlayverilsa, asab xujayralariga va 
butun asab tizimiga zo‘riqish bo‘lishi mumkin. Bunday sharoitlarda har qanday ish 
faoliyati  to‘xtalib  dam  olish  maqsadga  muvofiqdir.  Teatr,  kino,  she’rxonlik,  kitob 
mutaaolasi,  istirohat  bog‘larida  sayr  qilish,  tabiat  manzaralaridan  bahra  olish, 
sayrlarda  bo‘lish  –  bularning  hammasi  unumli  mehnat  qilishda  ajoyib  yordam 
beruvchi  omillardir.  Ma’lum  bir  soatda  uyqudan  turish,  ovqatlanish  (bir  sutkada 
kamida  uch  marta)  va  uyquga  yotish  kun  tartibining  asosini  tashkil  etadi.  Kun 
tartibini  belgilashda  vaqt  me’yorini  rejalashtirish  o‘quv  mashg‘ulotlari  jadvali, 
o‘quv  dasturi  va  darsdan  tashqari  mashg‘ulotlar  jadvaliga  asoslanib  tuziladi. 
Binobarin, ana shu xujjatlar bilan tanishish mustaqil ishlashni tashkil etishning asosi 
va birinchi shartidir. Bu xujjatlarni o‘rganib chiqqach, birinchi galda ovqatlanish va 
uxlash  vaqtini  belgilab  olish  zarur.  Oliy  o‘quv  yurti  talabalari  7-8  soat  uxlashi, 
ularning faoliyati davomida etarli darajada ishlashlari uchun kifoya qiladi. 
Uxlaydigan  xonaning  havosi  hamma  vaqt  toza  bo‘lishi  lozim.  YOz  paytida 
derazalarni ochib qo‘yib uxlash yoki ochiq havoda yotishi maqsadga  muvofiqdir. 
Uxlaydigan uyning harorati 15-20 daraja atrofida bo‘lishi mumkin. 
Ovqatlanishda ham ma’lum bir tartibga rioya qilish lozim. Aqliy mehnat bilan 
band  bo‘linganda  ovqatga  tuxum,  pishloq,  qand,  sut  va  tarkibida  fosfor  moddasi 
bo‘lgan boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini ko‘paytirgan ma’qul. Kuniga to‘rt marta 
ovqatlanganda  umumiy  mezonning  25-30  foizi  nonushta,  10-15  foizi  choshgoxda, 
40-50 foizi tushlikda va 15-20 foizi kechki ovqat paytida iste’mol qilgan ma’qul. 
Har  bir  talaba  o‘zining  ish  rejasiga  ega  bo‘lishi  kerak.  SHaxsiy  ish  rejasi 
yuqorida  qayd  qilib  o‘tilgan  shartlarni  inobatga  olgan  holda,  berilgan  topshiriqlar 
aniqlanadi.  o‘quv  jadvalida  belgilangan  topshiriqlar,  qisqacha  ma’ruza,  tajriba 
ishlari, nazorat  
topshiriqlari,  ommaviy  tadbirlar,  musobaqalar,  badiiy  kechalar,  sport 
musobaqalari kabi tadbirlarning muddatlari hisobga olinadi. 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
260
 
Bir xaftalik yoki bir oylik reja tuzib chiqiladi. Ushbu rejada bajariladigan ishlar 
mazmuni,  kuni, va vaqti ko‘rsatib o‘tiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdagi kasb 
ta’limi  fakulteti  talabalari  vaqtni  to‘g‘ri  taqsimlay  olmasliklari  natijasida  mustaqil 
ish  bajarishlari  muammoga  aylanmoqda.  Ularning  ma’lum  tartibga  rioya 
qilmasliklari,  mustaqil  faoliyat  bilan  shug‘ullanish  yo‘llarini  bilmasliklari  buning 
asosiy  sababidir.  SHuning  uchun  talabalarni  kun  tartibini  tuzishga,  unga  rioya 
qilishga  o‘rgatish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Ular  ma’lum  bir  tartibga 
o‘rgangunlariga qadar har bir kunni uyqudan uyg‘onish (soat 700) dan boshlab, to 
uyquga  yotish  (soat  1100)gacha  ma’lum  me’yorlarda  tuzib  chiqishlari  kerak. 
O‘rganganlaridan  so‘ng  har  kuni  takrorlanuvchi  faoliyatlarni  qayd  etmagan  holda, 
o‘zgarib  turuvchi  va  qayd  etish  lozim  bo‘lgan  ma’lumotlargina  yozib  boriladi. 
Qilinadigan ishlarning kuni va vaqti aniq belgilanishi lozim. 
Masalan quyidagicha tartibda daftarchaga qayd qilib qo‘yish mumkin: 
Sana, 
vaqt 
Bajariladigan ishlar mazmuni 
Hafta kuni 
5. V 
14/20 
Guruh yig‘ilishi. 
Sport zalida mashq. 
CHorshanba 
17/30 
19/30 
Kutubxonada ishlash 
Sport zalida mashq 
Dushanba, Seshanba, 
Payshanba, Juma 
6-V 
15/00 
Xamkurslar va boshqa do‘stlarning uyiga 
borish. Salomatligidan habar olish 
SHanba, YAkshanba 
 
SHunday qilib, o‘qishdan tashqari ishlar uchun kuniga 4-4,5 soat vaqt ajratish 
zarur va bu vaqtni 5-10 minutgacha aniqlik bilan taqsimlash mumkin, bunday aqliy 
mehnat gigienasi mezaonlariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Har  kuni  kechqurun  bajarilgan  ishlar  tahlil  qilinadi.  qaysi  ishni  bajarishda 
sustkashlikka  yo‘l  quyilgan  bo‘lsa,  keyingi  bosqichlarda  tuzatishlar  kiritishga 
harakat  qilinadi.  YUmushlar  tartibli  ravishda  belgilab  chiqiladi.  Miyani  toliqtirib 
qo‘ymaslik  uchun  aqliy  mehnatdan  so‘ng  jismoniy  mehnat  bilan  shug‘ullangan 
ma’qul. 
Kun  tartibini  tuzishda  mustaqil  ishlash  uchun  belgilangan  soatlarda  boshqa 
ishlar bilan band bo‘lib uni bekorga o‘tkazmaslik  kerakligini, har 40-50  minutdan 
so‘ng  10  minut  hordiq  chiqarish,  2,5-3  soatlik  mashg‘ulotdan  so‘ng  esa,  garchi 
charchamagan  bo‘lsangiz  ham,  yarim  soat  dam  olish  zarurligini  e’tiborga  olish 
kerak: 
Mashg‘ulotni tushunish bir muncha og‘ir bo‘lgan o‘quv predmetidan boshlash, 
so‘ngra  yana  ham  qiyinrog‘iga  o‘tish,  osonini  esa  eng  ohirida  o‘qish  ham 
mumkinligini nazarda tutish zarur. Mustaqil ishlashni oz-ozdan boshlab, muntazam 
ravishda  ko‘paytirib  borish  lozim.  Ma’lum  bir  me’yorda  ish  bajarish  odamni 
charchatmaydi va faoliyatning  turg‘unligini ta’minlaydi. Rejalashtirilgan va amalga 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
261
 
oshirish  yo‘llarini  tuzatish  tashkilotchilik  qobiliyatini  uyg‘otadi,  iroda,  sabot-
matonat, ijodiy tafakkurlash, mustaqillik kabi fazilatlarni tug‘diradi. 
SHunday  qilib,  mustaqil  ishlashni  namunali  tashkil  qilish  ko‘p  ilmiy  nazariy 
materiallarni  o‘zlashtirish,  bilimdon  bo‘lish  va  etuk  mutaxassis  bo‘lib  etishish 
uchun zamin hozirlaydi. 
Vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va mustaqil ishlashni oqilona tashkil etish, mustaqil 
ishlashning forma va metodlarini aniqlab olish muhim axamiyat kasb etadi. U yoki 
bu  fanlardan  uyga  berilgan  vazifalarni  bajarish  mustaqil  ishning  oddiy  shakli 
hisoblanadi.  Murakkab  shakliga  esa  o‘tilgan  darslar-ma’ruzalar  va  amaliy 
mashg‘ulotlar,  seminar  va  laboratoriyalar,  bo‘limlar  yuzasidan  adabiyotlarni 
mustaqil  ravishda  tahliliy  o‘rganib  chiqish,  ayrim  savollarga  aniq  javoblar  topish 
bilan  bog‘liqdir.  Manbalarni  mustaqil  o‘qish  yo‘li  bilan  quyilgan  savollarga  bir 
necha adabiyotlardan umumlashtirib, javob topishga o‘rgatib borish yaxshi natijalar 
beradi. 
  YUqoridagilarni inobatga olgan holda mustaqil ta’lim olish turlarini quyidagi 
tartibda belgilab oldik va ilmiy jihatdan asoslashga harakat qildik.