O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent farmatsevtika instituti “tasdiqlandi”

Bolalarga mo‘ljallangan dori turlarini ta’rifi, tasnifi, ularga qo‘yilgan talablar

             

Bolalar organizmining  o‘ziga  xosligi  va uni dorilarning farmakokinetikasiga ta’siri.

      Qator tadqiqotlar natijalari  shuni ko‘rsatadiki- bolalar organizmi anatomo-fiziologik, psixosomatik tarafdanfarqlanadi.

        Pediatriya amaliyotida bolalarning yoshi quyidagi davrlarga bo‘linadi:

      1. YAngi tug‘ilgan davri                       3 oygacha

      2. Emizikli davri                               3 oydan 1 yilgacha

      3. Maktabdan oldingi davri              1 yoshdan 4 yoshgacha

     4. Maktabgacha bo‘lgan davri                4 yoshdan 7 yoshgacha

     5. Boshlang‘ich sinf yoshdagi davri       7 yoshdan 12 yoshgacha

     6. YUqori sinf yoshdagi davri              12 yoshdan 16 yoshgacha

      Modda almashinuvi,  biokimyoviy jarayonlarni sodir bo‘lishi, asab psixo-somatik  holati  bolaning  hayotidagi har bir bosqichida boshqacha bo‘lishi kuza-tiladi. Bu o‘zgarishlar dorilarni so‘rilish, tarqalish, metabolizm va tanadan chiqib ketish jarayonlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatish mumkin.

     Dorilarni farmakokinetikasiga bola organizmining qaysi o‘ziga xos taraflari ko‘proq ta’sir kursatishini qo‘rib chiqamiz.

1.     Dorilarni so‘rilish bosqichida:

A) o‘zgarishlar oshqozonda xloridvodorod kislotaning konsentratsiyasi nisbatan past   bo‘lishi bilan bog‘lik. 1 oygachabo‘lgan bolalarda oshqozon rN muhiti-  5,8 teng, 1 yoshdagi bolalarda –4,5 atrofida bo‘ladi. Katta odamlarda bu ko‘rsatkich 1,5-1,8 atrofida bo‘ladi;

B) oshqozon-ichak fermentlarini to‘la rivojlanmaganligi;

V) tanada qon aylanishning  tezligi nisbatan yuqori (12 soniya  chaqaloqlarda, 22 soniya katta odamlarda);

G) o‘pkada havo aylanish tezligi nisbatan yuqori (chaqaloqlarda nafas hara-kati  daqiqada 40-60 bo‘lsa, katta odamlardaesa bu ko‘rsatkich 15-18 ni tashkil etadi);

     YUqorida keltirilgan bola organizmining o‘ziga xos taraflari dorilarni umumiy ta’sirini tez namoyon bo‘lishiga olib kelishi mumkin, ayniqsa ular  peroral va ingalyasion yo‘li bilan yuborilsa. Ayrim xolatlarda dorilarni salbiy  ta’siri kuchayishi kuzatilish mumkin.  Masalan,  tetratsiklin pre-paratlari, oshqozonda uzoq vaqt davomida so‘rilganligi (xlorid vodorod  kislotasining  miqdori kam bo‘lganligi oqibatida) uchun, skelet suyaklarining shikastlanishiga,  tishlarning zararlanishiga sababchi  bo‘lishi mumkin.  Bu esa preparatni yosh bolalarga ehtiyotlik bilan ishlatishni talab qiladi ( 8 yoshgacha bo‘lgan bolalarga  tetratsiklinlarni  berish tavsiya qilinmaydi).

     2.Bolalar organizmida dorilarning tarqalish jarayonida farqi kuyi-dagilarga bog‘liq:

     a) bolalarda gemato-ensefalik to‘siq yaxshi rivojlanmaganligi sababli qondan miyaning suyuqligiga moddalar tez so‘rilib o‘tishiga;

     b) qon zardobidagi oqsillar bilan  dori  moddaning  bog‘lanish darajasi  pastligi sababli moddaning faol fraksiyalari uzoq vaqt davomida  qonda saqlanadi,  bu esa, albatta,  dori moddaning dozasini kamaytirilishini talab qiladi;

     v) bola organizmida suv miqdori nisbatan yuqori bo‘lishi (chaqaloqlarda  o‘rtacha  tanadagi suv miqdori -74,7% bo‘lsa, katta odamlarda  esa bu ko‘rsatkich 61,5 % tashkil etadi). Bu holat suvda eruvchan preparatlarning bola tanasida tarqalishining o‘ziga xos bo‘lishiga sabab bo‘ladi)

     3. Dorilarning parchalanish, biotransformatsiya va eliminatsiya jarayonla-rining farqi  quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi:

     a) ferment,  gormonal sistemalarning  to‘liq  rivojlanmaganligi, ayniqsa  jigar hujayralarida fermentlarning faoliyati etarli darajada bo‘la-maganligi uchun metabolizm tezligi susaygan bo‘ladi. Bu esa preparatlarning nojuya reaksiyalarini oshishiga olib kelishi mumkin.

    Masalan, levomitsetinning yarim parchalanish vaqti 5 yoshli bolalarda 4 soat bo‘lsa, chaqaloqlarda bu vaqt 26 soatni tashkil etadi. Bu holat preparatning salbiy reaksiyalarini kuchayishiga olib keladi (ko‘z   nevriti, yurak-tomirsistemasini kollapsi);

   b) gidroksillash va demetillash jarayonlari to‘liq rivojlanmagan;

    v) buyrakda qon aylanishi 30-40% kam bo‘lganligi uchun dorilarning buyrak orqali chiqib ketishi ancha farq  qiladi (50% gacha bo‘lishi mumkin).  Bu do-rilarning tanada uzoq vaqt saqlanishiga olib keladi (kumulyasiya). SHuning uchun qatorpreparatlarning bola tanasiga salbiy reaksiyalari ko‘zatilish mumkin.

     Masalan,  yosh bolalarda anestezin metgemoglobinemiyaga, butadion gepatit-ga, ampitsillin allergik reaksiyalarga, kortikosteroidlar ( prednizolon, gidrokortizon) oshqozon yazvalariga, gipotiazid koma holatlariga sababchi  bo‘lishi mumkin.

      Ayrim holatlarda dorilar bola organizmiga paradoksal reaksiya ko‘rsatish mumkin;

  4. Bolalarning  asab  sistemasi ham mustaxkam emasligi, ularda og‘riqga, yoqimsmiz hidga, ta’mga, rangga sezgirligiancha yuqori bo‘lishi kuzatiladi.     

       Bolalar asab sistemasining o‘ziga xosligi  ham ularga dorilar yaratishda  hisobga olinish lozim;

     5.CHaqaloqlik davrida  bolalarni immunitet kuchlarini to‘la rivojlanmaganligi uchun mikroorganizmlarga sezgirliga yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Bu esa  yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga  mo‘ljallangan dori turlari    mikroblardan tozalangan bo‘lishini talab etadi;

   6. YOsh bolalarda (7-8 yoshdagi) yutish refleksi to‘liq rivojlanmaganligi uchun,  qattiq dorilarni ist’emol qilinishi qiyinlashadi;

  7. YOsh bolaning terisi nozikligi va shimib olish xususiyati yuqori bo‘lishi bilan farqlanadi. Bu esa ayrim moddalarni  teridan tez so‘rilib, ularni rezorbtiv ta’sirini kuchayishiga olib keladi. SHuning uchun  bolaning terisiga surtiladigan preparatlar ehtiyotlik bilan  qo‘llanilish lozim. Masalan,  teriga yodni spirtli eritmalarini 5 yoshgacha, mentol saqlovchi surtmalarni burunga 1 yoshgacha, borat kislotasi preparatlarini esa umuman qo‘llash tavsiya etilmaydi.

     YOsh bolalar tanasiga dorilarni salbiy reaksiyalarini darajasi yuqori bo‘lishini hisobga olib,  ayrim preparatlarni bolalar amaliyotida qo‘l-lanilishi cheklangan yoki umuman ishlatish tavsiya etilmasligi to‘g‘risida, adabiyotlarda ma’lumotlar keltirilgan .

      Demak, yosh bolalarning farmakoterapiyasini samaradorligini ta’minlash uchun dorilarni yaratishda bola organizmining xususiyati  va dorini ta’-sirini hisobga olish kerak.

    Hozirda, bolalar organizmining fiziologik, psixologik, anatomik xususiyatlarini va dorilarning farmakokinetikasining o‘zgarishini hisobga olgan holda maxsus pediatrik dori turlarini yaratish dolzarb masala hisoblanadi.

      Bolalarga dorilarni yaratishda  texnologik, biofarmatsevtik masalalar bilan bir  qatorda ularning mo‘‘tadil dozasini tanlash masalasi ham echilishi  lozim.

      

   Dorilarni pediatriya amaliyotida dozalash.  Bolalarga mo‘ljallangan dori turlari albatda  dori  moddalarning dozalari bilan ham farqlanadi.     

     Hozirgi vaqtda bolalarga mo‘ljallangan dorilarni dozasini hisoblash uchun bir necha usullar taklif etilgan.

      Bolalarga mo‘ljallangan dozalarni 2-ta asosiy yo‘nalish bo‘yicha hisoblash mumkin:

1.     Emperik yuli -ya’ni kerak bo‘lgan  doza  bolaning  har  bir yoshiga tajriba asosida klinik sinovlarda aniqlanadi.

2.     Kattalarga mo‘ljallangan dozani asos qilib, turli koeffitsientlar   va formulalar yordamida, bolalarga kerak bo‘lgan dozani hisoblanadi. Amaliyotda ko‘prok 2-nchi yo‘l qo‘llaniladi.

    

     Quyidagi misolda koeffitsient (dozis-faktor) yordamida dorining dozasini bola uchun  hisoblash prinsipi ko‘rish mumkin.

     Bolaning yoshiga qarab kuyidagi dozis-faktor ( koeffitsientlar) taklif etilgan:

                                          1 yoshgacha           - 1,8

                                          1 - 6 yoshgacha     - 1,6

                                          6 - 10 yoshgacha   - 1,4

                                         10 - 14 yoshgacha  - 1,2

   

      Misol: Paratsetamolning dozasini 1 yoshli va vazni 10 kg bo‘lgan  bolaga hisoblash uchun  kattalarga mo‘ljallangan paratsetamolni dozasini asos qilib olish kerak.

     Bu doza  0,5  g tashkil etadi, uni  odamning  o‘rtacha vazniga ( 70 kg) bo‘lib preparatning 1 kg vazniga to‘g‘ri keladigan miqdorini topamiz:

  0,5 : 70 = 0,0071g

So‘ng topilgan sanani  tegishli koeffitsientga ( 1,8) ko‘paytirib bolaning 1 kg vazniga beriladigan preparatning dozasini hisoblab  chiqamiz :

  0,0071  x 1,8 = 0,01278 g

    Bolaning vazni  10 kg bo‘lishini hisobga olib,  paratsetamolning kerakli dozasini topamiz: 0,01278 x 10 = 0,1278 g.

X DF ham  dori moddalarni dozasini bolalar uchun hisoblash jadvali keltirilgan.