O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq

II.Asosiy qism

2.1 O’zbekistonda buxgalteriya xisobini rivojlanish bosqichlari tarixi va uning iqtisodiyotda tutgan o’rni

Hisob-kitob olti ming yil oldin insoniyat sivilizatsiyasi bilan birga paydo bo'lgan va uning birinchi qadamlari kelajak uchun katta ta'sir ko'rsatdi. Iqtisodiy hayotning ehtiyojlari buxgalteriya hisobining rivojlanishiga olib keldi, bu esa sivilizatsiyaning, ayniqsa yozuv va matematika kabi ajralmas qismlarning o'sishini rag'batlantirdi. Iqtisodiy buxgalteriya hisobi odamlarning turmush tarzi ishlab chiqarishga - jamoa xo'jaligiga o'tishining dastlabki bosqichlarida vujudga keldi.

Tarixchilar ta'kidlashicha, qadimgi Misrda iqtisodiyotdagi qadriyatlar harakatini aniq tasvirlab beruvchi buxgalteriya hisobining tabiiy naturalistik tushunchasi tug'ildi. Misrda topilgan hujjatlarga ko'ra, tizimli yozuv xronologik yozuvga qaraganda ancha oldinroq paydo bo'lgan.

Tarixiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, qadimgi Bobilda xronologik va tizimli yozuvlar bir vaqtning o'zida paydo bo'lgan, bu qazishmalar paytida topilgan yozuvlar bilan baholanishi mumkin. Tarixiy qazishmalarga ko'ra, bobilliklar quyidagi xususiyatlarga ko'ra iqtisodiy hayot haqiqatlarini aks ettirganlar:

• 
  olingan tovarlarning soni va turi;
  
• 
  ular kelib chiqqan shaxsning ismi;
  
• 
  qabul qiluvchining ismi
  
• 
  bitim sanasi.
  

Buxgalteriya hisobi kartochkalari sifatida xizmat qiladigan loydan yasalgan planshetlarda olib borilgan va yozuvlari qamish tayoqchalari bilan yozilgan. Notalar yozib bo'lingandan so'ng, planshetlar qamish savatchalarida saqlanib, qopqoqlar bilan o'ralgan va arqon bilan bog'lab qo'yilgan. Arqonga loydan bir parcha osilgan, bu yerda saqlangan hujjatlar sonini ko'rsatgan.

4

Shuningdek, buxgalterlar ish haqini berish to'g'risida ariza berishgan. U natural shaklda chiqarilgan (masalan, don). Bayonnomalar ish haqini berishganligi haqida mas'ul shaxs tomonidan imzolangan.

Xullas, miloddan avvalgi 60 ming yil - odamlar dehqonchilik qila boshlaganliklaridan boshlab, buxgalteriya amaliy faoliyat sifatida vujudga keldi. 1494-yilda Italiyada matematik, fransiskalik rohib, Leonardo da Vinchining do'sti - Luka Pachioli tomonidan "Hisoblar va yozuvlar to'g'risida"gi o'n birinchi traktatining to’qqizinchi bo’limi "Arifmetika, geometriya, nisbatlar nazariyasi va munosabatlar yig'indisi"da ikkiyoqlama yozuv tasvirlangan. Keyinchalik tizim "eski italiyalik" deb nomlanadi. Luka Pachioli o'zining risolasida xo’jalik yurituvchi operatsiyalar va buxgalteriya hujjatlarining mavjud usullari (memorial, jurnal order, asosiy kitob va inventarizatsiya kitobi)ni tahlil qilib, ikkiyoqlama yozuv qonunini tavsiflab berdi va unga asoslanib har qanday fermada tegishli hisob va kitoblar tizimini yaratish mumkinligini ko'rsatdi. 100 yil oldin - buxgalteriya hisobi (buxgalteriya) ning birinchi nazariy inshootlari paydo bo'ldi.

XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari buxgalteriya hisobining fan sifatida shakllanish bosqichiga aylandi. Bunga yirik miqyosli sanoatning paydo bo'lishi, aloqalarning rivojlanishi, jahon savdosining o'sishi, , bozor munosabatlarining ishtirokchilari - buxgalteriya ma'lumotlarining tashqi foydalanuvchilari keskin oshgan aksiyadorlik jamiyatlarining paydo bo'lishi turtki bo’ldi. Ushbu davrda, aksariyat Yevropa mamlakatlarida buxgalteriya hisobi to'g'risidagi qonunchilik shakllana boshladi, uning bir qismi buxgalteriya balansi va daromadlar to'g'risida hisobot edi. Ko’plab mamlakatlarning qonunlari aktsiyadorlar, investorlar va boshqa foydalanuvchilar tomonidan xavf-xatarni kamaytirish uchun tadbirkorlarni buxgalteriya hisobotlarini nashr etishga majbur qiladi.

Italiyada boshlangan ikkiyoqlama yozuvga asoslangan buxgalteriya Yevropaning shimoliga, avval Fransiya va Germaniyaga, so'ngra Angliya va

5

Skandinaviyaga, so'ngra g'arbiy Ispaniyaga va nihoyat Atlantika okeani orqali Amerikaga, sharqdan esa Polsha orqali Rossiyaga ( XVIII asrda), keyin esa Xitoy va Yaponiyaga tarqaldi. O’zbekistonga zamonaviy buxgalteriya Sobiq Sovet Ittifoqi tarkibida bo’lgan davrlarda kirib kelgan. 1991-yil O’zbekiston Respublikasi mustaqil Davlatga aylangandan e’tiboran milliy hisoblar tizimiga asoslangan buxgalteriya yillar o’tib shakllanib hozirgi zamonaviy buxgalteriya hisobi qolipiga keldi.

So'nggi yillarda O'zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Ushbu islohotlarni bir nechta bosqichlarga bo'lib ko’rib chiqamiz.

Islohotning birinchi bosqichi 1995-yil 1-yanvarda Moliya vazirligi tomonidan Prognozlash va statistika davlat qo'mitasi va O'zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo'mitasi bilan birgalikda "Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va ularning moliyaviy natijalarini shakllantirish to'g'risidagi nizom" ni tasdiqlash bo'ldi. Keyinchalik ushbu Nizom O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 05.02.1999 yildagi 54-sonli qarori "Mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risidagi nizomni yangi tahriri to‘g‘risida"gi qonun hujjatlaridagi o'zgarishlarni hisobga olgan holda tasdiqlandi.

Ikkinchi bosqich 1996-yil 30-avgust kuni Oliy Majlis tomonidan O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to'g'risida" gi qonunini qabul qilish edi, bu xalqaro ekspertlarning fikriga ko'ra, xalqaro darajadagi qonunchilik akti bo‘lib hisoblanadi.

Buxgalteriya hisobi milliy standartlarini (keyingi o'rinlarda BHMS) ishlab chiqish va joriy etish zarurati uchinchi bosqichni qamrab oldi.

Buxgalteriya hisobini isloh qilishning to'rtinchi bosqichi korxonalar (tashkilotlar) moliyaviy hisobotlarining yangi shakllarini tasdiqlashdan

6

iborat bo‘lgan. BHMSning rivojlanishi va qabul qilinishi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot tizimidagi bir qator muammolarni hal qilishga imkon berdi, chunki ular buxgalteriya hisobi va hisobotni tartibga solishning muhim elementlaridan biri hisoblanadi. BHMSni rivojlantirishning asosiy maqsadi buxgalteriya siyosati va hisobot ma'lumotlarini milliy va xorijiy mutaxassislar tomonidan tushunadigan qilib, hisobotlar bilan bog’liq turli muammolarni bartaraf etish yoki ilmiy tilda aytganda buxgalteriya hisobini uyg'unlashtirishga erishishdan iborat bo’lgan.

BHMS rivojlanishining negizida Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari yotadi. Sababi, milliy standartlarga milliy iqtisodiyotimizning barcha ehtiyojlari va xususiyatlariga mos keladigan barcha xalqaro standartlar saralab olingan. Tegishli huquqiy maqomga ega va xalqaro amaliyot talablariga javob beradigan BHMSning mavjudligi respublikada buxgalteriya hisobi yuritishning sifati va ishonchliligini xalqaro miqyosda tan olish uchun zarur shart bo'lib, u barcha mulkchilik shaklidagi milliy korxonalarning moliyaviy hisobotlariga bo’lgan ishonchni mustahkamladi.

1997-yil 1-yanvardan korxona balansiga, balansning aktiv va passiv bo’limlarini nomlanishiga o’zgartirish kiritishdan tashqari, korxona mablag’larini uzoq muddatli va joriy aktivlarga, korxona mablag’lari manbalarini esa xususiy mablag’lar manbalari va majburiyatlarga bo’lish ham amalga oshirildi. (1-jadval)

Shunday qilib, respublikada buxgalteriya hisobining sifati va ishonchliligini xalqaro miqyosda tan olish, mahalliy korxonalarning moliyaviy hisobotlariga ishonchni ta'minlash uchun zarur bo'lgan “Buxgalteriya hisobi to'g'risida” gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni (1996) va u bilan o'zaro bog'liq bo'lgan Buxgalteriya hisobi milliy standartlari qabul qilinishi buxgalteriya hisobini yanada rivojlantirish uchun keng huquqiy asosni ta'minladi va bozor iqtisodiyotidagi buxgalteriya hisobi, bu o'z navbatida respublikaga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda yordam berdi.

7

Xorijiy sheriklar va investorlarning talablarini o'rganish buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning yagona xalqaro kontseptsiyasini yaratishni taqozo etdi, bu investitsiya qilingan xorijiy kapitalning xalqaro talablarga muvofiq harakatini aniq aks ettiradigan bo'lib, bu moliyaviy hisobotning shaffofligini va uni investorlarning tushunishini ta'minlaydi. Bularning barchasi buxgalteriya hisobi qurilishiga ma'lum darajada ta'sir qiladi, bu esa korxonalarni boshqarish tizimi va

tashqi axborot iste'molchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqadigan ma'lumotlarning shunday aniqligini talab qildi.

"Buxgalteriya hisobi to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq moliyaviy hisobotlarning tarkibi, tuzulishi va mazmuni O'zbekiston

8

Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tartibga solinadi. Hozirgi vaqtda korxonalarning moliyaviy hisobotlari ro'yxatiga quyidagilar kiradi: yirik va o'rta korxonalar uchun - 5 ta shakl, kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun - 2 ta shakl, ular soliq va statistika organlariga mulkdorlar va banklar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdim etiladi.

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25.06.2002 yildagi qaroriga muvofiq "Statistik va moliyaviy hisobotni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi 227-sonli qaroriga ko'ra kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun moliyaviy hisobot shakllarini har chorakdan yillikgacha, yirik va o'rta korxonalar uchun "Pul oqimi to'g'risida hisobot" yarim yillikdan yillikgacha bo'lgan davrga qisqartirildi. Ko'rilgan choralar natijasida yirik va o'rta korxonalar har chorakda, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, kichik korxonalar va mikrofirmalar moliyaviy hisobotlarini yiliga bir marta taqdim etadilar.

Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, raqamli iqtisodiyot rivojlanib borgan sayin, buxgalterlarga talab kamayib boradi va xatto yaqin yigirma besh yil ichida ushbu soha umuman yo’q bo’lib ketishi ham mumkin.

9