O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti

2. Energiyaning o’zgarishi va uning sarfi. Tana harorati. 
Energiya sarfi.
 
Odam organizmida kecha-kunduz davomida sarflanadigan energiya 
uch qismdan iborat. 
1.  Asosiy  moddalar  almashinuvini  ta'minlash  uchun  sarflandigan  energiya.  Bu 
energiya  nafas  olish,  yurak,  buyrak,  jigar  va  boshqa  hayotiy  muhim  organlar  normal 
ishlab turishini ta'minlash uchun sarflanadi. Bu energiyaning miqdori 1 soatda 1kg tana 
vazniga 1 kkal ga teng. 
2.  Ovqatni  hazm  qilishga  sarflanadigan  energiya  iste'mol  qilingan  ovqatni  hazm 
qilish uchun me’da-ichak, jigar, me’da  osti bezi kabi organlarning ishi kuchayadi va ular 
energiya sarflaydi. Sarflangan energiyaning miqdori ovqat tarkibiga bog'liq. 
3.  Odam  bir  kecha-kunduzda  bajaradigan  ishiga  sarflanadigan  energiya.  Bu 
energiya miqdori har bir odamning kasbiga, ko'p yoki oz harakatlanishiga bog'liq. Aqliy 
mehnat  bilan  shug'ullanuvchilar  kam,  jismoniy  mehnat  bilan  shug'ullanuvchilar  ko'p 
energiya sarflaydi. 

---

87 
 
1  g  oqsil  organizmda  kislorod  bilan  oksidlanganda  4,1  kkal,  1g yog`  9,3  kkal,  1g 
uglerod    4,1  kkal  energiya  hosil  qiladi.  Odamda  kecha-kunduzlik  ovqatdan  hosil 
bo'ladigan energiya miqdori sarflanadigan energiya miqdoriga teng bo'lishi kerak. 
Bolalar va o'smirlarda iste'mol qilingan ovqatdan hosil bo'ladigan energiya miqdori 
sarflanadigan  energiyaga  nisbatan  ko'proq  bo'lishi  lozim.  Chunki  ma'lum  miqdorda 
energiya  yosh organizmning o'sishi va rivojlanishi uchun sarflanadi. 
Organizmdagi  moddalar  almashinuvining  hamma  jarayonlari  kimyoviy 
energiyaning boshqa turdagi energiyaga aylanishi bilan birga davom etib boradi. Shunga 
ko'ra moddalar almashinuvi va energiya almashinuvi bir-biriga bog'langan bo'ladi va bitta 
yagona  jarayon  deb  ko'zdan  kechiriladi.  Energiya  almashinuvi  oksidlanish-qaytarilish 
jarayonlarining  jadalligiga  bog'liq  boladi.  Ayni  vaqtda  energiyaga  boy  moddalar 
energetik  potensiali  kamroq  bo'ladigan  birikmalarga  aylanadi  va  u  yoki  bu  turdagi 
energiya ajralib chiqadi. 
Oksidlanish paytida ajralib chiqadigan energiya organizmda issiqlik, mexanik, nur, 
elektr energiyasiga aylanadi va shu holda organizm tomonidan sarflanadi. Energiyaning 
bir qismi organizmda beto'xtov boiib turadigan sintetik jarayonlarga sarf boiadi. 
Energiyaning  kattagina  qismi  issiqlik  energiyasi  ko'rinishida  ajralib  chiqadi, 
taxminan  20—25  foizi  muskullar  qisqarishining  mexanik  energiyasiga  aylanadi,  juda 
kichik  ulushi  elektr  energiyasi  ko'rinishida  namoyon  boiadi.  Biroq,  mexanik  energiya 
ham  muskullar  ishi  paytida  pirovard  natijada  issiqlik  energiyasiga  aylanadi.  Masalan, 
yurak  muskulining  mexanik  ishi  harakat  qilib  turadigan  qonning  kinetik  energiyasiga 
o'tadi.  Mana  shu  kinetik  energiya  tomirlardagi  qon  qarshiligini  yengishga  sarflanadi  va 
qonning tomirlar devoriga ishqalanishida chiqadigan issiqlikka aylanadi. Tana muskullari 
qisqari-shining  mexanik  energiyasi  ham  issiqlikka  aylanadi.  Shunday  qilib,  mexanik 
ishga  sarflangan  energiya  issiqlik  energiyasi  ko'rinishida  atrofdagi  muhitga  o'tadi. 
Energiyaning  oddiy  moddalardan  birmuncha  murakkab  moddalar  sinteziga  sarflangan 
qismiga  kelganda,  bu  energiya  ham  yo'qolmaydi,  balki  ko'paygan  kimyoviy  energiya 
zaxirasi ko'rinishida organizmda saqlanib turadi. Organizm tomonidan ajratib chiqarilgan 
energiya  miqdori  butun  organizm  energiya  sarfming  mezonidir.  Organizm  tomonidan 
sarf  etilgan  energiya  to'g'risida  tasavurga  ega  bo'lmoq  uchun  atrofdagi  muhitga  ajralib 
chiqadigan issiqlik miqdorini o'lchash kifoya. 
Ana
 
shunday  hisoblar  uchun  yutilgan  kislorod  va  ajratib  chiqarilgan  karbonat 
angidrid  gazi  miqdorini  aniqlashdan  tashqari