O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

7.3. O„z-o„zini boshqarish 
 
O‗z-o‗zini  boshqarish  muammosini  o‗rganishda  qator  savollar 
paydo  bo‗ladi:  o‗z-o‗zini  boshqarishni  qanday  tushunish  kerak  va  uni 
namoyon  bo‗lishining  ichki  va  tashqi  shakllari  qanday?  Zamonaviy 
sharoitlarda  o‗z-o‗zini  boshqarishning  rivojlanish  darajasi  qanday? 
Rejalashtirish  tizimi,  tashkiliy  tuzilma,  xo‗jalik  hisobi  munosabatlari 
o‗z-o‗zini boshqarishning rivojlanganlik darajasiga qanday bog‗liq? 
O‗z-o‗zini  boshqarish  insonning,  mehnat  jamoasi  boshqaruv 
faoliyatining  obyektidan  uning  subyektiga  aylanish  jarayoni  sifatida 
namoyon  bo‗ladi.  Bu  boshqaruvni  tashkil  qilishning  alohida  varianti 
bo‗lib,  bunda  uning  har  bir  ishtirokchisi  unga  berilgan  vakolatlar 
doirasida masalalarini o‗zi hal qiladi. 
Yangi  xo‗jalik  mexanizmi  ijtimoiy  tashkil  etishning  turli 
bosqichlarida  o‗z-o‗zini  boshqarishning  o‗rnatilishi  va  rivojlanishi 
kafolatini ko‗zda tutadi. 
Bozor tuzilmalarida o‗z-o‗zini boshqarish xarakteri uning namoyon 
bo‗lishidan  qat‘i  nazar  o‗z-o‗zini  boshqarishning  rivojlanishi  va 

---

148 
 
mukammallanishi  uchun  ko‗maklashadi.  Chunki  ishlab  chiqarish 
jarayoni  har bir ishtirokchisining  shaxsiy  iqtisodiy  va  ijtimoiy  manfaati 
tashkilotni  boshqarish  samaradorligiga  bog‗liq.  Jamoaviy  moddiy  va 
ma‘naviy  manfaatdorlik  barcha  boshqaruv  subyektlarini  jamiyat 
faoliyatining  barcha  jabhalarida,  jamoatchilik  asosida  boshqaruv 
qarorlarini  qabul  qilish  va  amalga  oshirishda  qatnashishga  chorlaydi. 
Mehnat va iste‘mol ustidan nazorat va hisob-kitobni o‗tkazishda ishtirok 
etish,  tovar-moddiy  qimmatliklarni  saqlash  majburiy  bo‗lib  qoladi. 
Shunday qilib nazorat funksiyasi o‗z-o‗zini nazorat qilishga aylanadi. 
O‗z-o‗zini boshqarish nafaqat boshqaruv subyekti tomonidan u yoki 
bu  qarorlarni  mustaqil  qabul  qilishni,  balki  ularning  bajarilishini  ham 
nazarda  tutadi.  Undan  tashqari,  jamoaning  har  bir  a‘zosi  qarorlarning 
bajarilishi yuzasidan shaxsiy mas‘uliyat his qiladi. 
O‗z-o‗zini  boshqarish  faqat  har  bir  ishchi  yoki  mehnat  jamoasi 
o‗zini mulk  subyekti sifatida iqtisodiy sharoitlardagina amalga oshirish 
mumkin.  O‗z-o‗zini  boshqarish  sharoitlarida  mehnat  bilan  boshqaruv 
mulkiy  munosabatlar  orqali  birlashadi.  Chunki  ularning  amalga 
oshishining  iqtisodiy  shakli  bo‗lib  korporatizm  hisoblanadi.  Lekin 
korporativ  o‗z-o‗zini  boshqarish  katta  mehnat  bilan  amalga  oshiriladi. 
Jarayonning sekinlashuvida, umumiy sabablari bilan bir qatorda, mehnat 
jamoalari  ichida  individual  sabablar  ham  mavjud.  Undan  tashqari, 
amalda  mustaqillik  va  o‗z-o‗zini  boshqarish  orasidagi  munosabatni 
aniqlash mushkul. 
Jamoa 
ishtirokidagi 
boshqaruv 
tahlili 
shuni 
ko‗rsatdiki, 
ishlovchilarning  bir  qismi  boshqaruv  bilan  faol  shug‗ullanadi,  qolgan 
qismi  (ko‗pchiligi)  esa  sust.  Mehnat  jamoasi  yetarlicha  miqdorda 
axborotga  ega  bo‗lmay  turib  nafaqat  boshqaruv  qarorlari  qabul  qilish, 
balki  ularni  tayyorlash  va  amalga  oshirishda  qatnashish,  nazorat 
funksiyasini sifatli bajarish imkoniyatiga ega bo‗lmaydi. 

---

149 
 
O‗zini  o‗zi  boshqarish  organlari  jamiyat  va  davlat  ishlarini 
boshqarishda qatnashishga doir o‗z huquqlarini ro‗yobga chiqarishlarida 
fuqarolarga  ko‗maklashadi,  o‗z  hududlaridagi  ijtimoiy  va  xo‗jalik 
vazifalarini  hal  etish,  ommaviy-madaniy  tadbirlarni  o‗tkazish,  davlat 
hokimiyati  va  boshqaruv  organlariga  O‗zbekiston  Respublikasi 
qonunlarini,  O‗zbekiston  Respublikasi  hukumatining,  xalq  deputatlari 
kengashlari  va  hokimlarning  qarorlarini  bajarishda  yordamlashish 
maqsadida fuqarolarni birlashtiradi. 
O‗zini  o‗zi  boshqarish  organlari  hududiy  prinsip  bo‗yicha  tuziladi. 
Ular  ish  olib  boradigan  hududlarni  fuqarolarning  takliflariga  ko‗ra 
tuman,  shahar  hokimi  belgilaydi,  ushbu  qaror  keyinchalik  tegishli  xalq 
deputatlari kengashi tomonidan tasdiqlanadi. 
Fuqarolarning yig‗ini (yig‗ilishi): 

 
o‗zini o‗zi boshqarish organining faoliyat dasturi hamda xarajatlar 
smetasi,  aholi  punktlarini  obodonlashtirish  va  sanitariya  holatini 
yaxshilashga doir tadbirlar rejalarini tasdiqlaydi; 

 
 rais  (oqsoqol)  va  uning  maslahatchilari  ishining  asosiy 
yo‗nalishlarini belgilaydi, har yili ularning hisobotlarini tinglaydi; 

 
 o‗z  hududidagi  ijtimoiy  infratuzilmani  rivojlantirish  uchun 
aholining,  tashkilot  va  muassasalarning  mablag‗larini ixtiyoriylik  asosida 
birlashtirish masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi; 

 
 pul  mablag‗lari  sarflanishi  ustidan  nazorat  qilishni  tashkil  etadi, 
zarur  bo‗lganida  taftish  komissiyasi  tuzadi  va  ushbu  komissiya 
to‗g‗risidagi nizomni tasdiqlaydi; 

 
 qonunlarda  belgilangan  tartibda  o‗z  hududida  kichik  korxonalar, 
kooperativlar,  ustaxonalar,  xalq  hunarmandchiligi  sexlarini  tashkil  etish 
masalalarini ko‗rib chiqadi; 

 
 yig‗inning, 
ma‘muriy-hududiy 
tuzilmalarning 
chegaralarini 
o‗zgartirishga,  ko‗cha,  maydon  va  boshqa  joylarning  nomini 
o‗zgartirishga  doir  masalalrni  ko‗rib  chiqadi  hamda  tegishli  davlat 
organlariga takliflar tayyorlaydi; 

---

150 
 

 
 O‗zbekiston  Respublikasining  qonunlariga  muvofiq  boshqa 
vakolatlarni amalga oshiradi. 
Shunday  qilib,  bozor  munosabatlariga  o‗tish  davrida,  tashkiliy-
iqtisodiy  o‗zgarishlar  bilan  bir  qatorda,  demokratiyalashtirish  va  o‗z-
o‗zini  boshqarish  muammolari  birinchi  o‗ringa  ko‗tarilmoqda.  Mehnat 
jamoasi  tashkilotning  o‗z-o‗zini  boshqarish  tizimiga  kirgandagina  o‗z-
o‗zini boshqarish imkoniyati tug‗iladi. Umuman, odamlarni majmuaviy 
rag‗batlantirish texnikasi uchta asosiy guruh usullaridan iborat: 
1.
 
Ishlovchilarga  yo‗naltirilgan  usullar.  Ularga  quyidagilar 
kiradi: 
a)  ishlovchi  oldiga  aniq  maqsadlarni  qo‗yish  (masalan,    ishlab 
chiqarish me‘yorini oshirgan ishchilarga mukofotlar to‗lanadi);  
b)  xulq-atvor  modifikatsiyasi  (inson  xulq-atvorini  yaxshilash 
maqsadida mukofot va jazo qo‗llash);  
d)  qayta  tayyorlash  (istiqbolli  mutaxassislarni  tashkilot  hisobidan 
o‗qitish). 
2.
 
Ishga yo‗naltirilgan usullar. Bular:  
a)  ish  joylarini  mukammallashtirish  va  ishlovchilar  faoliyati 
sohasini kengaytirish;  
b)  egiluvchan  ish  grafigi  (bunday  ish  rejimida  ishlovchi,  ish 
boshlash va tugatish vaqtini mustaqil rejalashtiradi);  
d) uy ofislari va telekommunikatsiyani tashkil etish (ofisga ulangan 
telefon, kompyuter yoki faksda uyda ishlash); 
e)  ishdan  bo‗shatishlar  sonini  kamaytirish  uslublari  sifatida  ish 
vaqtini qisqartirish va funksional og‗irlikni bo‗lish. 
3.
 
Tashkilotga yo‗naltirilgan usullar
.
 Ularga quyidagilar kiradi:  
a) 
xizmatchilar 
vakolatlarini 
kengaytirish 
(ishlovchilarga 
tashkilotning  kundalik  ishlarida  qatnashish  uchun  keng  imkoniyatlar 
berish);  
b)  maqsadlarga  erishishda  ishtirok  etish  (jamoa  ishining 
muvaffaqiyatli natijalari uchun muntazam pul mukofotlari olish). 

---

151