O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

6.3. Ijtimoiy menejmentning asosiy qonunlari 
 
Ijtimoiy  boshqaruv  qonunlari  tizimida  insonlar  xohishiga  bog‗liq 
bo‗lmagan  ijtimoiy  va  iqtisodiy  qonunlar  yetakchi  rol  o‗ynaydi. 
Ularning  harakati  faqat  odamlar  faoliyatida  namoyon  bo‗ladi. 
Boshqaruvchi  tizim  odamlar  mehnatini  birlashtirib,  maqsadni  aniqlash, 
uni amalga  oshirish  yo‗llarini  qidirish,  erishilgan natijalarni baholashda 
namoyon  bo‗ladigan  ijtimoiy  va  iqtisodiy  qonunlar  talablariga  qat‘iy 
rioya  qilishi  kerak.  Masalan,  asosiy  ijtimoiy  qonunlarga  ijtimoiy 
rivojlanish  qonunlari,  ijtimoiy  stratifikatsiya  qonunlari  va  boshqalar 
kiradi. 
«Qonun» tushunchasi ham «qonuniyat» tushunchasi tegishli bo‗lgan 
guruhga kiradi. Ham qonun, ham qonuniyatlar o‗rganilayotgan hodisalar 
o‗rtasidagi  umumiy  va  kerakli  aloqalarni  o‗rnatadi.  Menejment 
nazariyasida  «qonuniyat»  tushunchasi  qonunning  nazariy  tadqiqot 
boshidagi dastlabki shakli sifatida qaraladi. 
Qonun  bajarilishi  shart,  majburiy  bo‗lgan,  norma,  qoida  tusiga 
kirgan talab, topshiriq va shu kabilar, ya‘ni jamiyatda, ijtimoiy guruh va 
shu kabilarda qabul qilingan, odat tusiga kirgan qoida, rasm, odat. 
Qonun  davlat  hokimiyati  tomonidan  qabul  qilingan,  hamma  uchun 
majburiy bo‗lgan ijtimoiy-huquqiy norma va munosabatlarni belgilovchi 
rasmiy qoida. Masalan, konstitutsiya O‗zbekistonning asosiy qonunidir. 
To‗qqiz yillik majburiy ta‘lim haqida qonun va h.k.  
Ijtimoiy menejmentning asosiy qonunlariga quyidagilar kiradi: 
-  jamiyat  rivojlanishining  madaniy,  siyosiy  va  iqtisodiy  omillar 
bilan shartlashtirilgan ijtimoiy boshqaruv tizimining birligi. Bu uzluksiz 
boshqaruv  munosabatlari  zanjirida  menejmentning  asosiy  funksiya  va 
uslublari qorishmasida namoyon bo‗ladi; 
-  ijtimoiy  tizimning  boshqaruvchi  va  boshqariluvchi  tizimchalari 
nisbati.  Bu  shu  tizimchalarning  samarali  amalga  oshishini  ta‘minlash 
maqsadida ular orasidagi oqilona nisbatni nazarda tutadi; 

---

131 
 
-  ijtimoiy  boshqaruv  funksiyalari  markazlashuvida  optimal 
munosabat.  Boshqaruvning  markazlashish  darajasi  jamiyat  rivojlanishi 
jarayonida  o‗zgaradi  va  bu  o‗zgarish  ijtimoiy  boshqaruv  qonuni 
hisoblanadi.  Jamiyat  rivojlanishining  har  bir  bosqichi  uchun 
markazlashishning o‗z maqbul darajasi bo‗lishi kerak; 
- aholi turli qatlamlarining ijtimoiy boshqaruv, uning samaradorligi 
va  mas‘uliyatini  oshirishda  ishtirok  etishi.  Chunki  moddiy  va  ma‘naviy 
ne‘matlarning  jamiyat  ishlab  chiqarishi  aholi  ehtiyojlarini  qondirish 
maqsadiga bo‗ysundirilgan. 
Tamoyil  -  mayl,  moyillik,  tendensiya.  ―Prinsip‖  so‗zi  lotin  tilidan 
olingan  bo‗lib,  asos,  dastlabki,  ya‘ni  xatti-harakat  yoki  faoliyatning 
asosiy  qoidasi,  rahbar  g‗oyasi  ma‘nolarini  bildiradi.  Prinsiplarni 
menejment fani va amaliyotining poydevori deyish mumkin. 
Qonun  va  tamoyillarda  menejmentning  obyekti  va  subyekti 
o‗rtasidagi  obyektiv,  muhim,  takrorlanadigan,  nisbiy,  turg‗un,  aniq 
muayyanlik  va  mohiyat  bilan  umumiy  bog‗lanish  va  aloqadorlik  o‗z 
ifodasini topadi. Bu umumiy bog‗lanish va aloqadorliklar ma‘lum shart-
sharoitlarda  voqealar  rivojining  yo‗nalishi  va  xususiyatini  belgilab 
beradi. 
Bundan  ko‗rinib  turibdiki,  menejmentning  qonun-qoidalari  va 
tamoyillari  faqat  hamma  uchun  majburiy  bo‗lgan  norma,  qoida,  rasm-
rusum, moyilliklar orqali ta‘riflanishi va ifodalanishi mumkin. 
Menejmentning tamoyillari:  
Demokratiyalash  tamoyili  -  ommani  boshqarishga  keng  ko‗lamda 
jalb  qilishni,  kengash  va  maslahat  bilan  ishlarning  bajarilishini  talab 
qiladi. 
Iyerarxiya  tamoyili  -  boshqarishning  pog‗onaligiga  asolanadi.  Bu 
tamoyil, bir tomondan, markaziy, ikkinchi tomondan esa viloyat, shahar 
va  tumanlar  darajasidagi  davlat  hokimiyati  hamda  boshqaruv 
idoralarining  vazifalarini  aniq  belgilanishini  talab  qiladi.  Samarasiz 

---

132 
 
boshqaruv  bo‗g‗inlari  qanchalik  ko‗p  bo‗lsa,  shunchalik  boshqaruv 
jarayoni chigallashadi.  
Rejalashtirish  tamoyili  –  boshqarish  bo‗g‗inlari  o‗rtasidagi  taraq-
qiyot nisbatlarini aniqlaydi, shartnomalarning bajarilishini tashkil qiladi 
va nazorat qiladi.  
Yakkahokimlik tamoyili – boshqarish tayinlangan shaxs tomonidan 
bajarilib,  unga  boshqariladigan  obyekt,  uning  mol-mulki,  pul 
mablag‗lari  ishonib  topshiriladi.  Yakka  hokimlik  boshqarishda  jiddiy 
tartib va mehnat intizomini ta‘minlaydi. Bunda ―Ko‗plashib muhokama 
qilish kerag-u, lekin mas‘uliyat yakka bir kishida bo‗lishi lozim‖ degan 
prinsip amal qiladi. 
Ilmiylik  tamoyili  –  menejerlardan  chuqur  bilimni,  o‗z  sohasi 
bo‗yicha iqtisod, mantiq, ruhiyat, matematika, chet tili, texnologiya kabi 
fanlarni  yaxshi  bilishini  talab  qiladi.  Shu  bilan  birga,  uning  saviyali 
tashkilotchi,  tashabbuskor  g‗oyalarga  boy,  izlanuvchan,  bozor 
konyunkturasini  yaxshi  biladigan,  tavakkal  qilishdan  qo‗rqmaydigan 
mutaxassis bo‗lishini talab qiladi.
 
Qayta  aloqalar  tamoyili  -  topshiriqni  berishda  ―Tushundinglarmi?‖ 
–  deb  so‗rash  yetarli  emas.  Bunday  savolga  javobgar  shaxslardan 
tasdiqlovchi javobni, topshiriqni to‗g‗ri tushunganligini so‗rash kerak.  
Javobgarlik tamoyili - bu tamoyil, eng avvalo, boshqaruvchilarning 
javobgarligini  nazarda  tutadi.  Bajaruvchanlik  madaniyati  past, 
mas‘uliyatsiz  rahbar  korxona  va  xodimlarning  sho‗ri.  Menejer  uchun 
huquqiy javobgarlik o‗ta yuqori bo‗lishi kerak.
 
Shunday  qilib,  boshqarish  tamoyili  (prinsipi)  deganda,  boshqaruv 
organlari  va  rahbarlari  faoliyatining  zaminini  tashkil  etuvchi  asosiy 
qonun-qoidalar  tushuniladi.  Boshqarish  tamoyillari  -  bu  boshqaruv 
amaliyotida obyektiv qonunlardan ongli foydalanish shakllaridandir. 
Ijtimoiy  menejment  tamoyillari  deganda,  jamiyatda  o‗rnatilgan 
ijtimoiy  sharoitlarda  boshqaruv  organlari  rahbarlik  qiladigan  qonunlar, 

---

133 
 
asosiy  holatlar  va  xulq  me‘yorlari  tushuniladi.  Ular  ijtimoiy  boshqaruv 
tizimi, tuzilmasi, jarayoni va mexanizmiga talablarni qo‗yadi. Xususan, 
ijtimoiy boshqaruv tamoyillari - bu boshqaruv munosabatlari rivojlanishi 
qonunlarini  aks  ettiruvchi  rahbarlik  g‗oyalari.  Tamoyillar,  qonunlar  va 
qonuniyatlar  o‗zaro  aloqasini quyidagi  ketma-ketlikda ko‗rish  mumkin: 
ijtimoiy  rivojlanish  qonunlari  -  ijtimoiy  rivojlanishning  mos  davrdagi 
ijtimoiy qonunlar - ijtimoiy boshqaruv qonun va qonuniyatlari - ijtimoiy 
boshqaruv  tamoyillari.  Ijtimoiy  boshqaruv  tamoyillari  va  usullari 
o‗rtasidagi  farq  shundaki,  boshqaruv  tamoyillari  tanlanmaydi,  ularga 
amal  qilinadi.  Tamoyil  usullar  tizimini  shakllantirish  va  har  bir  usulni 
alohida tanlab olish imkonini beradi. 
Shunday qilib, ijtimoiy menejment tamoyillari quyidagicha bo‗lishi 
kerak: 

 
Jamiyat  rivojlanish  qonunlari,  uning  ijtimoiy  qonunlari  va 
menejment qonunlarida asoslangan bo‗lishi. 

 
Ijtimoiy  menejment  maqsadlariga  mos  kelishi,  menejmentning 
asosiy xususiyatlari, aloqa va munosabatlarining aks ettirishi. 

 
Ijtimoiy  boshqaruv  jarayonlarining  vaqtinchalik  va  hududiy 
jihatlarini hisobga olishi. 

 
Huquqiy rasmiylikka ega bo‗lishi, ya‘ni turli me‘yoriy hujjatlarda 
mustahkamlangan bo‗lishi. 
Ijtimoiy menejmentning asosiy tamoyillari quyidagilar: qaror qabul 
qilishda birlik va uni muhokama qilishda jamoaviylik tamoyili, davlat - 
ma‘muriy,  xo‗jalik  va  ijtimoiy-madaniy  menejmentning  birdamlik 
tamoyili,  soha  va  hududiy  ijtimoiy  boshqaruvning  aralashma  tamoyili, 
ijtimoiy boshqaruvning ilmiyligi tamoyili, ijtimoiy boshqaruvni bashorat 
qilish  tamoyili,  mehnatni  rag‗batlantirish  tamoyili,  ijtimoiy  boshqaruv 
natijalari  uchun  mas‘uliyat  tamoyili,  kadrlarni  oqilona  tanlash,  ularni 
tayyorlash, 
joylashtirish 
va 
ishlatish 
tamoyili, 
boshqaruvning 
tejamkorlik  va  samaradorligi  timoyili,  tizimlilik  tamoyili,  iyerarxik 

---

134 
 
tamoyil,  zaruriy  turli-tumanlik  tamoyili,  qaytma  aloqaning  majburiyligi 
tamoyili. 
Boshqaruvning  bu  tamoyillari  ijtimoiy  boshqaruv  va  jamiyat 
jarayonlarining  rivojlanishi  natijasida  o‗zgarib  boradi.  Ijtimoiy 
boshqaruvning  tamoyillari  butunlay  yo‗qolib  ketmaydi,  chunki  bu 
tamoyillar menejment tamoyillari bilan ifodalanadi.