O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Likvidlik ustunligi, pul massasi va foiz stavkasi nazariyalari 
Odamlar  o‗zida  naqd  pul  bo‗lishini  xohlashi  tushunchasini  J.M. 
Keyns 
“likvidlik  ustunligi” 
deb  atagan.  Agar  yangi  klassiklarda  pul 
zaxirasini  jamg‗arish  noratsional  hisoblansa,  J.M.  Keyns  bo‗yicha  esa, 
bunday  jamg‗arma  bo‗lajak  xo‗jalik  vaziyatini  prognozlashtirib 
bo‗lmasligi,  xo‗jalik  xatari  mavjudligining  muqarrar  natijasidir.  O‗z 
ishlarining  yurishmay  qolishidan  xavotirlanish,  kelajakka  ishonmaslik 
kishilarni naqd pul saqlashga undaydi. Bundan tashqari yuqori likvidlik 
moliyaviy  aktivlar  moliya  bozoridagi  «o‗yinda»  muayyan  ustunlik 
berishi  mumkin:  qimmatli  qog‗ozlarning  kursi  pasayganda  ularni  tezda 
sotib olish uchun naqd pullar asqotadi.  
Kishilarning  o‗z  uylarida  naqd  pul  zaxiralarini  ushlab  turishi 
J.M.Keyns bo‗yicha quyidagi sabablarga bog‗liq:  
– xarid qilish zarurligi (transaksion motiv); 
– kutilmagan vaziyat uchun (ehtiyot shartdan); 

---

240 
 
– chayqovchilik sababi (motivi). 
Birinchi  ikkita  sababni  pulning  miqdoriy  nazariyasining  Kembrij 
varianti tarafdorlari ko‗rsatib o‗tgan. J.M. Keyns bo‗yicha birinchi ikkita 
sababdan boshqa  chayqovchilik  motivi  ham  naqd pulga  bo‗lgan talabni 
kuchaytiradi.  Odamlar  qimmatli  qog‗ozlarni  sotib  olish  uchun  ularning 
kursi pasayishini kutadi. Bunday vaziyat odamlarni o‗z qo‗llarida ancha 
likvidli mablag‗ – naqd pullarni ushlab turishga undaydi. 
Foiz  stavkasi  past  bo‗lganda  qimmatli  qog‗ozlar  kursi  yuqori 
bo‗ladi.  Foiz  stavkasi  ko‗tarilishi  bilan  obligatsiyalar  kursi  pasayadi. 
Demak, chayqovchilik funksiyasi likvidligi foiz Me‘yoriga bog‗liq. Foiz 
Me‘yori  qancha  past  bo‗lsa,  chayqovchilik  motivi  bo‗yicha  naqd 
mablag‗larga talab shuncha yuqori bo‗ladi. Foiz Me‘yori qancha yuqori 
bo‗lsa,  naqd  pulga  talab  shuncha  past  bo‗ladi  (yuqorida  ko‗rsatilgan 
sabablarga ko‗ra).  
 
Shunday  qilib,  pulga  bo‗lgan  yalpi  talab  ikki  qismdan  tashkil 
topadi:  
a) oldi-sotdi (sdelka) uchun talab (milliy daromad darajasidan kelib 
chiqadigan funksiya);  
b) chayqovchilik uchun talab (foiz stavkasi funksiyasi): 
Dm = f (Y,R). 
Ehtiyotkorlik  ham  likvidlik  ustunligini  keltirib  chiqaruvchi 
sabablardan biri hisoblanadi. Qimmatli qog‗ozlar – jamg‗arma to‗plash-
ning  xatarli  shaklidir.  Shuning  uchun  odamlarga  aktivlari  bexatar 
hisoblangan naqd ko‗rinishdagi o‗ziga xos sug‗urta fondi zarur. 
Pul  massasi  va  foiz  stavkasi.
  Keynscha  modelda  baholar 
o‗zgaruvchan  emas.  Shuning  uchun  pul  massasining  ko‗payishi  ishlab 
chiqarish darajasiga baholarning o‗sishi orqali emas, balki foiz stavkasi 
orqali ta‘sir ko‗rsatadi. Agar yangi klassiklar pul massasi makroiqtisodiy 
jarayonlarga faqat «to‗g‗ri» ta‘sir ko‗rsatish mexanizmini, Viksell - ham 
«to‗g‗ri» ham «egri» mexanizmlarini tadqiq qilgan bo‗lsalar, J.M.Keyns 
esa e‘tiborni faqat «egri» mexanizmga qaratdi. 
Foiz  stavkasi  ikkita  sababga  ko‗ra  o‗zgarishi  mumkin:  yo  o‗z 
aktivlarining  bir  qismini  pul  shaklida  ushlab  turgan  kishilarning 
psixologik kayfiyatidagi o‗zgarishlar oqibatida (pulga bo‗lgan talab egri 
chizig‗ining  siljishi),  yoki  pul  massasining  o‗zgarishi  natijasida  (pul 
taklifi  egri  chizig‗ining  siljishi).  Agar  foiz  stavkasi  R
1
  darajada 
o‗rnatilgan bo‗lsa (10.1-chizma), unda uning R
2
 darajaga pasayishi faqat 
pulga  bo‗lgan  talab  egri  chizig‗i  chapga  (D
2
)  siljigandagina  yoki  pul 
taklifi egri chizig‗ining o‗ngga (S
2
) siljishi natijasida sodir bo‗ladi. 

---

241