O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

10.4. Postkeynschilik iqtisodiyoti 
Makroiqtisodiyot  sohasini  tushunib  borganimiz  sayin  biz  bozor 
iqtisodiyotiga  asoslangan  makroiqtisodiyot  Keynsning  kitoblari  orqali 
topilgan  ma‘lum  bir  qonuniyatlarga  asoslanishini  ko‗rib  boramiz.  Bu 
holat  Keyns  makroiqtisodiyot  to‗g‗risida  aynan  nima  demoqchiligini 
ifodalagan  yakdillikka  ega  bo‗lishda  iqtisodchilarning  umumiy 
qobiliyatsizligidan paydo  bo‗ldi. 1970-yillarga  kelib,  Sidney  Veyntraub 
va  Pol  Davidson  tomonidan  Atlantika  okeani  bo‗yida  va  iqtisodiy 
maktab sifatida dunyoga tanilishiga imkon bergan asosiy neokeynschilik 
modeli  tanqidini  aniq  va  ravon  ifodalashda  Angliya  birlashgan 
kuchlarini  o‗z  ichiga  olgan  Jon  Robinson  va  Jon  eatvell  tomonidan  bir 
iqtisodiy  guruh  shakllandi.  Ular  o‗zlarini 
postkeynschilar, 
deb  atadilar, 
1974-yilda  o‗zlarining  tashkiliy  majlisini  o‗tkazishdi  hamda 
Journal  of 
Post-Keynesian  Economics  (JPKE)  (Postkeynschlik  iqtisodiyoti  jurnali) 
nashrdan  chiqarildi.  Ushbu  jurnalning  dastlabki  nashrida  turli  xil 
asoschilar  va  qo‗llab-quvvatlovchilar  postkeynschilik  iqtisodiyoti  asli 
nimani  anglatishi  haqida  so‗z  olib  bordilar.  Jon  Robinson  bu 
iqtisodiyotni  ―kelajak  va  o‗tmish  o‗rtasidagi  farqli  tomonlarni  hisoblab 
beruvchi  tahlil  metodi‖  deb  atadi.  J.  K.  Gelbreyt  uni  ―sanoatlashgan 
jamiyat  uzluksiz  va  organik  o‗zgarishlar  jarayonida  bo‗lib,  davlat 
siyosati  bu  kabi  o‗zgarishlarga  moslashib  boradi  va  shunday  davlat 
                                                             
45
 
History of Economic Thought. Harry Landreth, David C. Colander. Fourth edition Houghton Mifflin Company 
Boston Toronto. P 440-444
 

---

230 
 
siyosatini yo‗lga qo‗yish bilan tizim yaxshilanadi‖ deya ifodalab o‗tadi. 
Boshqa iqtisodchilar esa turlicha masalalarga e‘tibor qaratishadi, ammo 
ularning  barchasi  neoklassik  va  neokeynschilik  iqtisodiyoti  o‗zini 
oqlamaganini  e‘tirof  etadilar.  Ular  o‗zlaricha  qarashlarni  amalga 
oshirdilar  va  shuning  uchun  bozor  makroiqtisodiyotini  ―begona 
keynschilik‖  deya  nomlab,  Keyns  yo‗nalishiga  sodiqlikning  haqiqiy 
namoyondalari sifatida maydonga chiqdilar.  
Britaniya  postkeynschiligi  (ba‘zida  neorikardochilar,  deb  ham 
yuritiladi)  eng  to‗g‗ri  yo‗nalish Rikardoning  ishlab  chiqarish  nazariyasi 
va  uni  Kaleskining  iqtisodiy  davrlarga  oid  sinfiylik  nazariyasi  bilan 
to‗ldirish,  deb  hisoblashgan.  Piyero  Srafaning 
Production  of 
Commodities  by  Means  of  Commodities:  Prelude  to  a  Critique  of 
Economic  Theory 
(1960)  (Tovarlar  vositasida  aynan  tovarlar  ishlab 
chiqarishni yo‗lga qo‗yish: Iqtisodiyot nazariyasi tanqidiga kirish) nomli 
izlanishidan  so‗ng  ular  foydaning  ish  haqi  va  foyda  o‗rtasida 
taqsimlanishi aniq emasligini hamda jami ishlab chiqarilgan mahsulotga 
bog‗liq  bo‗lmasligini  ta‘kidlab  o‗tdilar.  Shundan  kelib  chiqib, 
daromadlarning  taqsimlanishi  marjinal  samaradorlik  bilan  emas,  balki 
tabiatdagi  makroiqtisodiy  kuchlar  yordamida  aniqlanishini  sezish  qiyin 
emas  edi.  Bu  iqtisodiy  qarashda  ular  Maykl  Kaleskining  1933-yilda 
―ishchilar  o‗zlari  topganini  sarflasalar,  kapitalistlar  sarflaganini 
topadilar‖  deb  o‗z  mulohazalariga  xulosa  yasagan  modeli  asosida  ish 
ko‗radilar.
46
  
Kaleski  o‗z  modelida  uchta  markaziy  farazlarni  keltirib  o‗tdi. 
Birinchidan  u  firmalar  narxlashtirishning  kost-plus  (xarajatlar-plus 
doimiy  daromadlar)  metodini  qo‗llashlarini  faraz  qildi.  Kapitalistlar 
foyda  va  ish  haqi  darajalarini  aniqlaydilar,  ammo  umumiy  foyda  yoki 
maoshning  umumiy  hajmini  aniqlamaydilar,  chunki  ular  ishlab 
chiqarilgan 
mahsulotning 
umumiy 
darajasi 
orqali 
aniqlanadi. 
Ikkinchidan, hech qanday jamg‗arma xarajatga yo‗naltirilmaydi, shuning 
uchun  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  umumiy  darajasi  Keynsning 
multiplikatsion modeli asosida umumiy talab darajasi orqali aniqlanadi. 
Uchinchidan,  ishchilar  o‗z  daromadlarining  100%  ini  sarflaydilar, 
shuning uchun iste‘molga cheklangan moyillik ham 100% chiqadi.  
 
Kapitalistlarning investitsiyaviy xarajatlari vaqtinchalik xarakterda 
bo‗lib,  foyda  darajasiga  (jamg‗armalarni  ifoda  etuvchi)  bog‗liq 
                                                             
46
 
Michal Kalecki, ―An Essay on the Theory of the Business Cycle‖ [1933], translated in his 
Studies in the 
Theory of Business Cycles: 1933-1939 
(London: Basil Blackwell, 1966).
 

---

231 
 
bo‗lmaydi.  Agarda  ular  barcha  topgan  daromadlarini  sarflab  yuborsa, 
talab  barcha  ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  sotib  olishga  yetarli  bo‗ladi 
va  jami  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  va  daromad  yuqoriligicha  qoladi. 
Agar  kapitalistlar  pessimistik  xarakterda  bo‗lib,  o‗z  daromadlarini 
sarflamasdan,  balki  jamg‗arsalar,  yalpi  talab  va  umumiy  ishlab 
chiqarilgan  mahsulot  darajasi  past  bo‗lib,  daromadlar  ham  kamayib 
boradi  (foyda  normasi  bir  xil  darajada  saqlanib  qolsada)  va  ishsizlik 
vujudga  keladi.  Shundan  kelib  chiqib  aytishimiz  mumkinki, 
daromadlarning  foyda  va  ish  haqi  darajalari  o‗rtasida  taqsimlanishi 
marjinal samaradorlik bilan emas, balki makroiqtisodiy kuchlar ta‘sirida 
aniqlanadi.  Ushbu  oddiy  modeldagi  ko‗plab  farazlar  faoliyatning 
makroiqtisodiy  darajasi  daromadlar  taqsimlanishi  orqali  aniqlanishini 
ifodalovchi umumiy iqtisodiy qarashning qonuniy kuchini yo‗qotmagan 
holda kelib chiquvchi natijalarni ikki ma‘noli bo‗lib qolishini ko‗rsatib, 
o‗zgarib borishi ham mumkin.