O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

M.Pozner,  L.Uells
  va 
boshqa  iqtisodchilar  qatnashdi.  Lekin  birinchi  marta  bu  nazariyaning 
tasnifiy  bayoni 1966-y.  atoqli  amerika  olimi  R.Varronning 
“Mahsulot-
ning 
hayotiy 
sikli 
nuqtayi 
nazaridan 
ko„rilgan 
xalqaro 
investitsiyalar va xalqaro savdo” 
maqolasida e‘lon qilingan. 
    AQSh  eksport  tuzilmasini  tahlil  qilish  natijalari  mazkur 
nazariyaning  yaratilishiga  bevosita  turtki  bo‗ldi.  Tahlil  natijalari  jahon 
bozorida 
raqobatbardoshlik 
asosini 
tashkil 
etuvchi 
tarmoqlar 
majmuyining  o‗zgarib  turishini  ko‗rsatib  berdi.  XX  asr  boshiga  kelib 
bunday  tarmoqlar  jumlasiga  to‗qimachilik  va  o‗rmon-texnik  sanoati, 
qora  metallurgiya,  mashinasozlik  kiritilgan.  30-yillarning  oxiriga  kelib 
tarmoqlar  majmuyi  va  tartibi  o‗zgardi  (birinchi  o‗ringa  mashinasozlik 
chiqdi,  oziq-ovqat  sanoati  ilg‗or  eksport  qiluvchi  tarmoqlar  qatoriga 
qo‗shildi),  60-yillarning  boshiga  kelib  esa,  transport  vositalari,  asbob-
uskunalar,  kimyoviy  tovarlar,  elektr  uskunalari  va  boshqa  mashinalarni 
ishlab  chiqarish  tarmoqlari  Amerikaning  asosiy  eksport  qiluvchi 
tarmoqlari majmuyini tashkil etdi. 
Urushdan  keyingi  tashqi  savdo  tuzulmasi  tahlili  natijalari  eksport 
tarmoqlarida ilmsig‗imli mahsulotlarni ishlab chiqaradigan tarmoqlarning 
roli  ortib  borayotganligini  aniqlab  berdi.  Shu  sababli  ―ilmsig‗imli 
tarmoqlar‖ atamasi kiritilidi. Hozir ilmsig‗imli tarmoqlar oldingi qatorga 
ko‗tarildi  va  ular  mamlakatning  jahon  bozoridagi  raqobat  qudratini 
belgilab bermoqda.  
―Ilmsig‗imli‖  atamaning  muomalaga  kiritilishi  ishlab  chiqarish 
omillari  to‗g‗risidagi  tushunchani  qayta  ko‗rib  chiqishni  taqozo  etadi. 
Ilmsig‗imli  mahsulot  –  mehnat  sig‗imli  mahsulotning  o‗zgargan 
shaklidan boshqa narsa emas. Ko‗pchilik ilmiy-texnik xodimlar (barcha 

---

303 
 
yollanma ishchilarning 50 foiziga yaqini) ish haqining yuqoriligi va ko‗p 
sonli  yuqori  malakali  ishchilarning  mavjudligi  tufayli  ilmsig‗imli 
mahsulotlarni  ishlab  chiqarishdagi  umumiy  sarflarda  ishchi  kuchiga 
to‗g‗ri keladigan sarflar hissasi ham yuqori. Bundan tashqari turli ishlab 
chiqarish  bosqichlarida  har  bir  yollanma  mehnat  egasining  hissasi  ham 
har xil bo‗ladi. Demak, mehnat omilini tarkibiy tuzilishi jihatidan bir xil, 
deb qaragan Xeksher-Olin nazariyasini qo‗llash xatodan xoli emas. Shu 
bois  ―mahsulotning  hayotiy  sikli‖  nazariyasi  mualliflari  mehnatni  bir 
qancha  turlarga  ajratadi:  yuqori  malakali  mehnat,  boshqaruv  mehnati, 
malakasiz  mehnat  va  b.  Shunday  qilib,  ikki  omilli  model  ko‗p  omilga 
aylandi,  ya‘ni  kapital  omili  bilan  birga  mehnatning  har  xil  turlari  amal 
qiladi. 
Har  bir  omil  ahamiyatining  o‗zgarishiga  muvofiq  ravishda  ishlab 
chiqarishning  uch  fazaga  (ular  ―mahsulotning  hayotiy  sikl‖iga  mos 
tushadi) bo‗linishi mazkur nazariyaning kelib chiqishiga yana bir sabab 
bo‗ldi.