O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
Eski tarixiy maktab 
Eski  tarixiy  maktabning  ko‗zga  ko‗ringan  vakillari  Fridrix  List 
(1789-1846),  Vilgelm  Rosher  (1817-1892),  Bruno  Gildebrand  (1812-
1878)  va  Karl  Niys  (1821-1898)  lardir.  Ular  klassik  iqtisodiy  nazariya 
barcha  davrlar  va  madaniyatlarga  mos  kelmasligini  isbotlashdi.  Smit, 
Rikardo  va  J.S.Millning  Angliya  iqtisodiyotini  industriallashtirish 
xulosalari  qishloq  xo‗jaligiga  asoslangan  bo‗lib,  Germaniya  uchun  mos 
emas edi. Bu olimlarning ishlarida milliy his-tuyg‗u kuchli edi. Bundan 
tashqari  ular  iqtisodiyot  va  ijtimoiy  fanlar  tarixan  metodologiyaga  va 
klassik  nazariyaga  asoslangan  bo‗lishi  kerak,  degan  g‗oyalarni  ilgari 
surishgan.  Rikardo  va  uning  izdoshlari  fizika  faniga  ko‗r-ko‗rona 

---

252 
 
ergashib  xatoga  yo‗l  qo‗ygan,  deb  qat‘iy  turib  olishgan.  Ushbu 
maktabning vazminroq a‘zolari esa nazariy-induktiv ta‘limot va tarixiy-
induktiv  ta‘limot  bir  vaqtda  o‗rinli  ekanligini  E‘tirof  etishadi,  lekin 
qolganlar, 
ayniqsa, 
Niys 
abstrakt 
nazariyaning 
har 
qanday 
qo‗llanilishiga qarshi bo‗lgan. 
Klassik nazaryachilar aralashmaslikning tabiatidan kelib chiqib naf 
berishiga  ishonishsa,  List  esa  Germaniya  va  Fransiya  uchun  davlat 
nazorati  muhim  ekanligini  muhokama  qiladi.  U  sanoat  holatidan  kelib 
chiqib  berilgan  erkin  savdo  Angliyaga  manfaatli  bo‗lgan  bo‗lsada, 
cheklovlar va narx-navo nazorati Germaniya va Amerika uchun muhim 
bo‗ldi.  U  1825-1830-yillarni  Amerikada  o‗tkazdi,  o‗n  yillar  o‗tib  o‗z 
malakalarini  Siyosiy  iqtisodning  milliy  tuzilishi  (1841)  nomli  kitobida 
bayon  etdi.  Uning  tanqidiy  qarashlari  Amerikada  shunchalar  iliq  kutib 
olindiki, uni Amerika tanqidchilari otasi, deb ham atashadi. 
 Ushbu  iqtisodchilar  tomonidan  himoya  qilingan  tarixiy  nazariya 
nima edi? Ularning ishlari iqtisodiyotning asosiy vazifasi iqtisodiyotning 
o‗sishi  va  rivojlanishini  boshqaradigan  qonunlar  yaratishdan  iborat 
bo‗lib,  Listning  hisoblashicha  o‗rtacha  ahvoldagi  hududning  iqtisodiy 
o‗sishi  besh  bosqichda  boradi:  ko‗chmanchi  hayot;  cho‗ponlik  hayoti; 
agroxo‗jalik;  agroxo‗jalik  va  ishlab  chiqarish;  agroxo‗jalik  va  savdo. 
Gildebrand  esa  iqtisodiy  o‗sish  bosqichlarini  (bu  yerda  mol 
ayirboshlash, pul va kreditga bog‗liq uchta iqtisodiy bosqich o‗rin olgan) 
tushunish  kaliti  o‗zgarishlar  sharoitidan  kelib  chiqishini  tasdiqlaydi. 
O‗sish  darajalarini  tavsiflash  albatta,  bir  qancha  abstrakt  nazariyalarni 
o‗z  ichiga  oladi.  Shunga  qaramasdan  yozuvchilar  iqtisodiy  o‗sishning 
tahlillarini qo‗llab-quvvatlovchi kattagina miqdordagi tarixiy va statistik 
ma‘lumotlar to‗plashgan. Hozirgi kunga kelib Rostov (1916-y.) iqtisodiy 
rivojlanish  nazariyasining  darajalarini  tarixiy  maktablar  an‘analariga 
ko‗ra  yuksaltirdi
51
.  Kutilganidek  uning  kitobi  iqtisodchilarning  o‗zlari-
dan  ko‗ra  boshqa  ijtimoiy  tadqiqotchilar  tomonida  yaxshiroq  kutib 
olindi.