O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

 

1-rasm. Budjetlararo munosabatlar modellari

 

 

Budjetlararo munosabatlar modellari

 Markazlashtirishdan  

chiqarilgan

Kooperativ 

---

 

 

198 

      

 

 

Budjetlararo    munosabatlarning    markazlashtirilgan    modeli  quyidagi 

tamoyillarga asoslanadi:  

1. Mahalliy hokimiyat organlarining o‘z budjetlarini shakllantirishga doir 

huquqlarini cheklash.  

2.  Davlat  boshqaruvi  bo‘g‘inlari  o‘rtasida  funktsional  majburiyatlar 

taqsimotining yo‘qligi yoki rasmiyligi.  

3.  Hududiy manfaatlarning milliy ehtiyojlarga bo‘ysunishi.   

4.    Soliq    vakolatlarini    davlat    tomonidan    taqsimlash    va    mahalliy 

hokimiyat    organlariga    moliyaviy    yordam    berishning    avtoritar    usuli  amal 

qilishi.  

5.  Davlat tuzilishi shakliga bog‘liqlik.  

 

Markazlashtirilgan    modelda    mahalliy    budjetlarni    shakllantirish 

markaziy  budjet  bilan  uzviy  bog‘liqlikda  konsolidatsiyalashgan  budjet rejasi 

doirasida amalga oshiriladi.   

 

Budjetlararo  munosabatlarni  tashkil  etishning  ushbu  modelining 

afzalliklari quyidagilarda ya‘ni, boshqarishni tashkil etishning yagonaligi, budjet 

tizimining tashkilotchilik qobiliyatini oshirish,  belgilangan  maqsadlarga  jadal  

erishishga  moliyaviy  resurslarni yo‘naltirish, mahalliy hokimiyat organlarining 

xarajatlar  vakolatlarini  nazoratini    yaxshilash  va  muvofiqlashtirish,  mahalliy 

hokimiyat  organlari  tomonidan    ularga    berilgan    vakolatlar    doirasida  

mablag‘lar  ni    taqsimlash  borasida    xato    qarorlar    qabul    qilish    havfini  

pasaytirish,    hududlarda  aholi  turmush  darajasini  nazorat  qilish  va 

tenglashtirishda namoyon bo‘ladi. 

 

Mazkur  modelning  kamchiliklari  esa  quyidagilarda  ya‘ni,  markaziy 

hokimiyat  organlarining  ish  hajmi  ko‘payib  ketganligi    sababli  faoliyati  

samaradorligining    pasayishi,    hududlarning  moliyaviy  ta‘minoti  va  moliyaviy 

bazasini  rivojlantirishning  zaiflashishi,    mahalliy    hokimiyat    organlarining  

---

 

 

199 

      

 

boqimandalik    kayfiyati,    ular    har  qanday  holatda  hududlar  budjetlari 

balanslashtirilishiga ishonchlari komilligida namoyon bo‘ladi.

 

Budjetlararo 

munosabatlarning 

markazlashtirishdan 

chiqarilgan 

modeli  

iqtisodiy    rivojlangan  federativ    davlat    tuzilmasiga    ega  mamlakatlarga  xos 

bo‘lib,  ular  hududiy  va  mahalliy  hokimiyat  hamda  boshqaruv  organlarining 

budjet huquqlari kengayishini ta‘minlaydi, bu esa o‘z navbatida, umumiy davlat 

xarajatlarida mahalliy budjetlarning ulushi oshib borishiga olib keladi.   

Mazkur  modelning  kamchiliklari  quyidagilarda  namoyon  bo‘ladi  ya‘ni, 

budjetlararo  munosabatlarning  markazlashtirishdan  chiqarilgan  modelida 

hukumatning  makroiqtisodiy  maqsadlarga  erishish  va  davlatda    moliyaviy  

imkoniyatlar    muvozanatini    ta‘minlash    faoliyatini  muvofiqlashtirish  

murakkablashadi,    markazlashtirishdan    chiqarilgan    tartibda  budjetlararo 

munosabatlarni boshqarish ko‘p hajmda axborot talab qiladi  va  qarorlar  qabul  

qilishning    tezkorligi    pasayadi,    qarorlar    qabul  qilishda    mahalliy    hokimiyat  

organlari  ko‘pincha  o‘zining  ijtimoiy-iqtisodiy  siyosati  manfaatlaridan  kelib  

chiqadi    va    davlat    ahamiyatiga  molik  maqsadlarni  doim  ham  hisobga 

olavermaydi. 

 

 

Markazlashtirishdan  chiqarilgan  model  

quyidagi  tamoyillarga asoslanadi:  

1. Markaziy hukumat munitsipalitetlar va mintaqalarning budjet jarayoniga aralashmaydi.  

2.  Xarajatlarga  oid  vakolatlar  boshqaruvning  turli  darajalari o‘rtasida qonun yo‘li bilan aniq 

belgilab qo‘yiladi.  

3. Mahalliy  o‘zini-o‘zi  boshqarishning  moliyaviy  mustaqilligini rivojlantirish izchil amalga oshiriladi 

4.  Daromadlar manbalarini taqsimlash budjet kelishuvlariga muvofiq amalga oshiriladi 

5. Markazlashtirishdan  chiqarilgan  budjet  davlat  tuzilishi  shakliga bog‘liq bo‘lmaydi 

---

 

 

200 

      

 

 

Budjetlararo  munosabatlar  -  moliya  oqimlarini  maqbullashtirish 

jarayonining shartli uchta asosiy yunalishini ko’rsatish mumkin: 

• xarajatlar bo’yicha vakolatlarning chegaralanishi; 

• bo’g’inlararo budjet tizimi daromadlarining chegaralanishi; 

• budjet bo’g’inlari o’rtasida mablag’larning qayta taqsimlanishi 

 

 

Budjetlararo  munosabatlar  O‘zbekiston  Respublikasining  respublika 

budjeti,  Qoraqalpog‘iston  Respublikasining  respublika  budjeti,  viloyatlarning 

viloyat  budjetlari,  Toshkent  shahrining  shahar  budjeti,  tumanlar,  shaharlar 

budjetlari,  shuningdek  davlat  maqsadli  jamg‘armalari  budjetlari  o‘rtasidagi 

Budjet  kodeksi  bilan  tegishli  budjetlarga  biriktirilgan  xarajatlarni  amalga 

oshirish  uchun  zarur  bo‘lgan  tegishli  budjetlarni  moliyaviy  resurslar  bilan 

ta‘minlashga doir munosabatlardir. 

Bu

djet

lar

ar

o 

 mu

nos

abat

larni

ng

  k

oope

ra

ti

v 

 

mode

li 

 qu

yi

dag

i t

amo

yi

llar

ga 

as

oslanad

i: 

 

1. Milliy  daromadni  qayta  taqsimlash  va  makroiqtisodiy 

barqarorlikka erishishda hududiy hokimiyatlarning kengroq 

qatnashishi, bu o‘z  navbatida,  hududiy  va  markaziy  davlat  

tuzilmalarining  budjet sohasidagi hamkorligi kengayib borishiga 

ko‘maklashadi.  

2. Soliqqa  oid  daromadlarni  taqsimlash  tizimida  hududiy 

hokimiyatlar rolini oshirish.  

3. Gorizontal budjet tenglashuvining faol siyosati, hududiy davlat 

moliyasining holati, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish 

darajasi uchun markazning  ma‘suliyatini oshirish, bu esa o‘z 

navbatida, markaz tomonidan  nazoratning  kuchayishiga  olib  keladi  

va  hududiy hokimiyatlarning  mustaqilligini  ma‘lum  darajada  

chegaralaydi (bu boshqaruvning yuqori darajada markazlashuvida 

hamda hududiy hokimiyatlar markaziy tuzilmalarning agentlariga 

aylanishida namoyon bo‘ladi). 

---

 

 

201 

      

 

Budjet  kodeksi  O‘zbekiston  Respublikasining  budjet  tizimi  budjetlarini 

shakllantirish,  tuzish,  ko‘rib  chiqish,  qabul  qilish,  tasdiqlash,  ijro  etish,  davlat 

tomonidan  mablag‘  jalb  qilish  va  budjet  to‘g‘risidagi  qonun  hujjatlari  ijrosini 

nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. 

 

Shuni  alohida  qayd  etish  lozimki,  O‘zbekiston  Respublikasi  Budjet 

kodeksida  turli  darajadagi  budjetlarning  vakolatlari  chegaralanib,  budjetlararo 

munosabatlar tizimi takomillashtirilgan. 

 

Jumladan,  O‘zbekiston  Respublikasi  Budjet  kodeksining  “Budjetlararo 

munosabatlar”  nomli  20-bobida  budjetlararo  munosabatlar  tushunchasi, 

budjetlarning  darajalari  o‘rtasida  daromadlar  va  xarajatlarni  o‘tkazish, 

budjetlararo  transfertlarning  shakllari,  subventsiyalar,  o‘tkazib  beriladigan 

daromadlar,    dotatsiya,  budjetlararo  o‘zaro  hisob-kitoblar,  budjetlararo 

transfertlarni  o‘tkazish  tartibi,  budjet  ssudasi  shaklidagi  budjetlararo  transfert, 

aylanma kassa mablag‘lar i, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar 

va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga qo‘llaniladigan cheklovlarga to‘xtalib 

o‘tilgan. 

Shunday qilib, budjetlararo munosabatlarga quyidagicha ta‘rif berishimiz 

mumkin:  “Budjetlararo  munosabatlar  -  davlat  budjet  mexanizmining  muhim 

ajralmas  elementi  bo‘lib,  mamlakatning  ma‘muriy-hududiy  tuzilmalari 

sub‘ektlari o‘rtasida markaziy boshqaruvning markazdan turib barcha moliyaviy 

oqimlarni taqsimlash jarayonini oqilona tartibga solishni ta‘minlaydi va bundan 

tashqari, markaziy hukumatning aniq funktsiyalarini davlat boshqaruvining turli 

darajalarida  huquq  va  majburiyatlarni  o‘zaro  taqsimlab  olish  orqali  bajarish 

uchun  davlat  budjetida  jamlangan  pul  mablag‘lar  ining  ushbu  sub‘ektlar 

o‘rtasida qayta taqsimlanishini o‘z ichiga oluvchi munosabatlar yig‘indisidir”. 

---

 

 

202 

      

 

Daromadlarni  kompensatsiya  qilish  yoki  xarajatlarni  qoplash  Davlat  budjetini 

ijro  etish  jarayonida  quyi  turuvchi  budjetlarning  daromadlarini  va  (yoki) 

xarajatlarini kamaytirishga yoxud ko’paytirishga olib keladigan hollarda o’zaro 

hisob-kitoblar  bo’yicha  mablag’larni  ajratish  yoki  olib  qo’yish  orqali  majburiy 

tartibda amalga oshiriladi. 

 

Budjetlararo  o‘zaro  hisob-kitoblar  moliya  yili  mobaynida  budjetlar 

parametrlari  o‘zgarganda  yuqori  va  quyi  turuvchi  budjetlar  o‘rtasida  yuzaga 

keladigan 

o‘zaro 

pul 

munosabatlaridir:

 

Kooperati

a

 

rkazlashtirishdan  chiqarilganativ

 

-