Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

XXIII BOB. ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI

1. 
   Iste’mol va jamgʻarish, ularning grafiklari va funksiyalari
   

Iste’mol bozorini bozor konyunkturasi talablari asosida toʻldirish Oʻzbekiston makroiqtisodiyotining dolzarb masalalaridan biridir. Ma’lumki, Oʻzbekistonda iste’mol qilinadigan tayyor mahsulotlarning katta qismi sobiq ittifoqdosh respublikalardan hamda chet ellardan olinar edi. Mustaqillikka erishilgandan soʻng ulardan tayyor mahsulotlar olish mushkullasha boshladi. Qolaversa, tovar ayirboshlash ham jahon narxlarida, jahon standartlariga moslashtirib borilmoqda. Bu hol bozor iqtisodiyoti ta’limotining makrokoʻlamdagi iste’mol funksiyasini oʻrganishimizni taqozo qiladi. Iste’mol funksiyasining mohiyatini bilishimiz iste’mol bozorini boshqarishimizda asos boʻladi.

Iste’mol bozori – aholi iste’moli uchun zarur boʻlgan tovar va xizmatlarni ayirboshlash makonidir. Iste’mol bozori turli-tuman savdo shoxobchalarini: davlat, iste’mol savdosi, dehqon bozori va chayqov bozorini oʻz ichiga oladi.

Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat boʻlmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat koʻrsatuvchi korxona va tashkilotlar (kasalxona, bolalar bogʻchasi, qariyalar uyi va boshqalar) ham kiradi. Ular ham keng iste’mol buyumlarining iste’molchilaridir. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar (madaniy, tibbiy, texnikaviy) ham sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotiladigan tovarlarning yalpi summasi (masalan, tovar oboroti) bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi.

Iste’mol bozori oʻzining holatiga qarab ikki xil boʻladi: toʻyingan bozor va taqchil bozor yoki och bozor. Toʻyingan bozorlarda iste’mol tovarlari talabga yetarli sifatda va miqdorda boʻladi. Taqchil bozorda esa tovarlar surunkasiga iste’molni qondirmaydi, uning narxi yuqori boʻladi. Tovarlar narxining yuqoriligi va taqchilligi natijasida

iste’molchini ijtimoiy himoyalash zarurati kelib chiqadi. Iqtisodchilar tomonidan “iste’mol savati” va uning qiymati aniqlanadi. “Iste’mol savati” – muayyan oziq-ovqat, sanoat mollari va xizmatlarning tirikchiligini ta’minlashga ma’lum darajada yetarli boʻlgan miqdorini koʻrsatadi. Narxlarning toʻxtovsiz oʻsib borayotgan hozirgi sharoitida aholining koʻrgan zararini qoplash uchun hukumat tomonidan mamlakatda “iste’mol savati” tarkibi aniqlanadi va uni qoʻllash taklif etiladi.

Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab yoki YaIMning yakuniy iste’molga koʻra tarkibida eng katta ulushga ega boʻlgan komponentdir. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning asosiy qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning oʻzgarish qonuniyatlarini oʻrganish muhim ahamiyatga ega.

Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamgʻarmalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamgʻarish hajmi foiz stavkasining funksiyasi deb qarashsa

J.M. Keyns uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari va jamgʻarishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamgʻarish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xoʻjaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert toʻlovlari va toʻlagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) koʻrsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamgʻarmalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funksiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi.

Ma’lumki, uy xoʻjaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamgʻarish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha koʻp iste’mol qilinsa, shuncha kam jamgʻariladi va aksincha. Iste’mol va jamgʻarish oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik har xil daromadga ega boʻlgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega boʻlganlar, odatda, uning koʻproq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamgʻaradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu

nisbat jamgʻarish foydasiga oʻsadi. Bu bogʻliqlikni gipotetik ma’lumotlar asosida koʻrib chiqamiz (4-jadval).

Tasarrufidagi daromad hajmi 370 shartli birlikka (sh.k.) teng boʻlganda uy xoʻjaliklari iste’moli 375 sh.b.ka teng, ya’ni tasarrufidagi daromaddan 5 sh.b.ka koʻp boʻladi. Ya’ni uy xoʻjaliklari 5 sh.b.ka teng miqdorda qarz hisobiga yoki oʻtgan yillarda toʻplangan jamgʻarmalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladilar.

23.1-jadval