O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

Millatchilik va avtoritar hokimiyat.

Davlatning iqtisodiy aralashuvi juda ko‘p narsalarga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Bu ta’sir 1930-40-yillarda turli tomonlama yuzaga chiqdi. Jamiyat hayotida - iqtisodiy, ijtimoiy, g‘oyaviy jihat kutilmagan o‘zgarishlarni paydo qildi. Davlat va partiya strukurasidagi yangilanishlar davlat tizimidagi buyurakratik nuqsonlar davlat amaldorlari va GEO ning general derektorlari ham shu tarkibga kiradi.

1935-yilning 1-martida VNSTning beshinchi chaqirig‘iga binoan Otaturk to‘rtinchi marta prezidnt bo‘lib saylandi. 1937-yilning 25-oktyabirida Ismet Inenyu istefoga chiqdi. Amaliy bankning rahbari mamlakatning iqtisodiy maummolari bilan yaqindan tanishib chiqishga muvaffaq bo‘ldi. Kamolchilar hukmati bir partiyali avtoritar tuzimning bosh belgilarini o‘zlashtirdi. Mazkur hukumat o‘zida ikki buyuk elita – harbiy va fuqarolikning buyurakratik jihatlarini biriktirdi. Intervensiyaning sultonlik tizimi bilan harbiy kurashida mamlakatning eng yuqori rahbarlari - prezident, premer-ministrlar yaqinda bo‘lib o‘tgan urushdagi qahramonlar sanaladi. Bunday tarkibiy tashkillanish bir qancha yillar davomida saqlanib qoldi. Mana shunday hokimiyani «harbiylashtirish» harbiy rejimni o‘zgartirishga xizmat qildi.

Turkiyaning chap qanoti harakatining faol ishtirokchilaridan biri Zakariyo Sertel: « Eng ulug‘ xalqning yig‘ilishida xalqni emas, balki Halq partiyasi tashkil etdi. Saylovlarda asosiy ovozlar xalq partiyasi vakillariga berildi. Haqiqatdan ham buni saylov deb bo‘lmasdi. Oqibatda bunday ko‘rinishdagi saylovlar o‘z ahamiyatini yo‘qotib bordi. Saylovchilar tarkibi oxir borib 25%ni tashkil etdi.».

Zamonaviy turk tadqiqotchilari 1930-40-yillardagi avtoritar tuzimni o‘rganib chiqib Turkiyaning bu yillardagi holatini vaziyat talabiga ko‘ra, majburiy, o‘tish davri bilan bog‘liq deb baholaydi. M.Tunchay yozadi, bu yillarda «birpartiyali demokratiya faqatgina Turkiyada emas, balki Sovetlarning Rossiyasida va Italiya fashistlarida ham yo‘q emas edi.”

Qarshi kuchlarning ikki marotaba kurashi, Kamolning izdoshlariga 1940-yilarning o‘rtalarida oppazisiyaning domimy intitutlarini tashkil etdi. Lozanna konferensiyasidan so‘ng 1924-yilning oxirida partiyaning ijobiy qanoti vaqtincha faoliyatini to‘xtatdi.

Jamiyatning asosiy mafkuraviy va g‘oyaviy tarbiyaviy quroli turkizm edi. 1934-yil 14-iyundagi mahalliy aholi haqidagi qonunga muvofiq maxsus dastur asosiga ko‘ra milliy g‘arazlarsiz va turklashtirish siyosatiga qarshi o‘zgarishlarni kiritdi. Turkiya uch zonaga bo‘lingan: birinchi oblast o‘ziga turklarni markazlashtirishga, ikkinchisi, turk madaniyatiga talluqli ko‘chmanchilarni joylashtirish, uchinchisi esa shunday tumanlarni o‘z ichiga oladi. “sanitar jihatdan iqtisodiy, madaniy, siyosiy va harbiy talablarga ko‘ra, aholining ko‘chish va joylashtirish to‘la ravishdashi evakuvatsiyani talab qiladi.” Bunday hududlarda asosan kurdlar yashagan, ular talabga ko‘ra evakuatsiyaga ehtiyoj sezar edi.

1934-yilda iyun oyida bu qonunga qo‘shimchalarni avvalambor yahudiylar kiritishni talab etdi. Mahalliy aholi bunga ko‘ra yahudiylarni Sharqiy Fraksiyadagi Dardanelga ko‘chirishni boshladi.

Ularni hech qanday ogohlantirishlarsiz ko‘chirishga buyurilganligi uchun bor mol mulkini tashlab ketishga majbur bo‘lishdi.

1934-yil 21-iyundagi qarorga ko‘ra, bir paytda shunday qonun kuchga kirdi « Har qanday turkka ism va sharifni» turk fuqarolari olishi – yahudiylar, greklarni va armanlarni o‘z ana’naviy familyalaridan voz kechishni talab etib, yangi familiya olishi shart etib qo‘yildi. «Fuqaro, turkcha gaplashuvchi» .

Turkiyaning rasmiy tarixida shunday qayd etilgan, turklar doimo o‘zining qadimiy tarixnini yaratishga xuddi «Shumer (mil. av. 4000-yillik) davlatini yoki bekliklar, xonliklar, imperiiyani turklar tomonidan tashkil etilgan degan asosni isbotlash uchun harakat qilishigan».

Turklashtirish Kavkazdan chiqqan «cherkes»lardan boshlandi. Kavkzdan kelib chiquvi Turkiyaning aholisi usmonlilar davridan boshlab to respublika shakllangunga qadar juda muhim vazifani bajardi. Adham ismli cherkas Kamolga qarshi chiquvchi nom bilan tarixda qoldi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida tuzimga nisbatan sodiq qoluvchi kavkazlik yirik davlat arboblari, siyosatchilari, oliy darajadagi generallar yetishib chiqdi. Shulardan biri Bakir Samig‘biydir. Hisobga ko‘ra lar avldan musulmon sanalib, kelib chiqishi jihatdan cherkasslardan bo‘lgan.

Yuqoridagi amaldorlar hukmron doiralarda avvalambor imperiyaga, so‘ngra respublikaga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Zero, ko‘pgina cherkass millatiga mansub odamlarning fikriga ko‘ra, Turkiya respublikasidagi bir partiyaviylik tizimiga ko‘ra etnik jihatdan cherkasslarning rivojlanishi past darajada bo‘lib, turklashtirish bunga yo‘l bermas edi.

G‘arbning o‘tkazgan bosimiga ko‘ra, turk cherkasslari o‘z partiyalari va jamiyatlarini hamda Kavkaz madaniyatini tashkil etish kerak deb hisoblashdi. Vahalongki, ona tili sifatida turk tilidan foydalanishga ruxsat berildi.

Xuddi mana shu holatni cherkass xalqlarining raqsini – lazginkani yuzaga keltirdi. Shu oydinlashdiki, 1909-yilda yosh turklarning hokimimtga kirib kelishi juda qiyin vaziyatni paydo qildi. Bunda asosiy shior sifatida usmonlilar bo‘lib, o‘zini imperiyaga sodiq deb atadilar.

Turk siyosiy faollarining fikriga ko‘ra, oxiri borib vaziyat qo‘ldan chiqib, Kamol Otaturk davrida milliy aiyrmachilik yuqori darajada rivojlanib ketdi.

1920-1930-yillarning oxirida hayratlanarli hol yuzaga keldi. Kavkaz muammosi sovet-turk harbiy hamkorligininig so‘nggi bitimi bo‘lib qolmay, balki Lozannadan keyingi o‘lim tahdididni anglatuvchi bunday hamkorlikni bildirardi. Ammo Turkiya bunday hamkorlikka muhtoj emasligi kunday ravshan bo‘lib qolgan edi.

Kavkaz konflikti oxiri borib harbiy madadga ehtiyoj borligini anglab yetdi. Bunga boshqa dunyo xalqlari tanqidiy munosabat bildirib, Turkiya hududiga ko‘chmanchi musofirlarning kirib kelishi katta muammolarni paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.

Nihoyat turk maxsus xizmati va bir qancha davlatlarning elchixonasi harbiy attashelarni hisobga olmaganda Turkiyadagi kavkazlik cherkasslarning xizmatiga SSSR ehtiyoj seza boshladi.

Shunday qilib Turkiya hududlarida yangi sharoitlarda kelib chiqishi kavkazlik bo‘lgan yangi harbiy hamkorlik yuzaga keldi. Turk hukumati o‘zining millatchilik qarashlari bilan birga cherkasslarga o‘z hududlarida hech qanday erkinlikni va’da qilmadi va ularda juda kichik bo‘lsa ham avtanom ajratmay, Cherkass Adhamning xotirasini abadiylashtirish imkonini bermadi.

Turk millatchilarining mulohazasiga ko‘ra, cherkasslarning kavkazliklar yakdil bo‘lib o‘z vatanlariga turklarga bildirmasdan va ularning ko‘magi ostida qaytib ketishlari darkor edi. 1925-yilning boshlarida Shimoliy Kavkazda kuchli ko‘zg‘alonlar vujudga keldi.

Endilikda Turkiyada istiqomat qiluvchi mustaqillik uchun kurashayotgan kavkazliklarga qarshi Qizil Armiyaning kuchlariga talab paydo bo‘ldi. Ular orasida Shomilning nevarasi Saidbey ham bo‘lib, u juda faol ishtiroki bilan boshqalardan ajralaib tuar edi. 1932-yilning yozida Shomil bir necha bora turk harbiy razvedkasining boshlig‘i Nodim biy bilan muzakara olib borib unda Sovet hududlarida razvedka bilan bog‘liq bo‘limlarni tashkil etish masalasini kelishib olishdi. Buning uchun ayg‘oqchilarni tayyorlash, narigi tomondagi odamlar bilan aloqa bog‘lash kabi masalalar haqida gaplashib olishdi.

Fransuz elchisi Deshner, sovetlarda mavjud bo‘lgan hujjatga ko‘ra, u o‘z TIVsiga aynan Turkiya o‘zining hududiy geografik joylashuviga muvofiq va yer yuzidagi islomiy qardoshligi bois Kavkazning yangi tashkilotini tuzishi mumkinligi aytiladi. Uning fikriga ko‘ra, Sovetlar tarkibidagi Turkiyaga mansub hukumatning paydo bo‘lishi G‘arbga nisbatan ijobiy ma’nodagi javob bo‘lardi. Britan hukumatiga ko‘ra Adjar, Naxichevani, Arman va Ozarbayjonning bir qismi bo‘lgan tog‘li Qorabog‘, Kurgacha bo‘lgan joylar turklarga berilishi lozim edi. Shunday bo‘lmagan taqdirda turk hukumati o‘z haqlari uchun talab etish va uni o‘zlashtirish uchun kredit olishiga erishishi kerak edi.

Kavkazlarning Trukiyadagi emigarsiyasiga doir masalada Kavkazdagi vaziyatni o‘zgartish uchun turk harbiy kuchlarini aralashtirish zarurati paydo bo‘lgan edi.

Asosiy e’tiborni kelgindilarga qaratgan (Shomil va boshqalar), Germaniya Sovet ittifoqiga qarshi urushni ham nazarda tutgan edi.

Ko‘rsatilgan hujjatlar shuni ko‘rsatmoqdaki, SSSR o‘zining qo‘shnichiligini saqlash yo‘lida kavkazliklarga o‘z hududlarida harakatlanishga ruxsat berdi. Ular domiy ravishda Parijga, Polsha, Chexoslovakiya, Belgiyada ham paydo bo‘la boshladi.

Shunga ko‘ra, bir qataor yosh kamolchi avtorlar imlosi juda olisga ketib endi qaytmaydi degan qarashlarni ham ilgari surdi.

Saffit Engin tomonidan 1938-yilda yozilgan “Kamolizmning ma’naviy bo‘shlig‘i” deb nomlangan kitobida xalifatning inqirozga yuz tutishi “dinning hech qanday siyosiy ma’nosi qolmaganligini ko‘rsatdi”.

Bunday o‘ziga ishonch Qubiladagi Menemenda diniy fanatlarning 1930-yilda naqshbandiy ordeni sohibini hibsga olib, uni aybdor ko‘rsatib keyinchalik 1931-yil o‘limga hukm qilingani bunga misol bo‘la oladi.

Haqiqatdan xam aytish joizki, yevropalashtirish doirasida qilingan ishlardan biri aholining g‘arb madaniyati bilan tanishib, yetarli ma’noda uni o‘zlashtirishiga sabab bo‘ldi. Masalan, maorif vazirligi o‘sha vatda rus va g‘arb klassiklarining asarlarini ommaviy tirajda tarjima qilish masalasini boshlagan edi. Kamol Otaturkning tashabbusiga ko‘ra, birinchi respublika madaniyatining o‘choqlari tashkil etilgan. Yevropa yo‘nalishidagi drama teatri, konservatoriya, Anqaradagi opera teatri (1949 y.), kinematografiya, muzeiylar. 1934-yilda hukumat qaroriga ko‘ra, Aya Sofya machiti muzeyga aylantirildi. Tasviriy san’at va rassomchilik ham yanada rivojlandi. 1920-yillarda mamlakatda birinchi yosh moderinst rassomlar paydo bo‘ldi. Birinchi ko‘rgazma 1929-yilda Anqarada tashkil etildi. Unda Mustafo Kamol ishtirok etdi.

Bir qancha asarlarda kamolchilarning g‘oyalari aks etgan bo‘lib, qoloqlikni johillikni o‘zida umumlashtirgan. N.Erbokanning yoshlik yillarida yozishicha islomni, shariatni bir qarashda tushunib bo‘lmaydi. O‘zining tarjimai holiga ko‘ra, Erbokan diniy oiladan kelib chiqib, otasi ko‘p bolali dindor, ko‘p shaharlarda qozilik mansabida ishlagan.

U jinoiy ishlarni o‘rganuvchi qozi sifatida davlat tizimiga radikal reformalarni olib kirib, shuningdek arab alifbosini isloh etishda, azonni turkcha aytirishda, yopiq yig‘ilishlarni muomilaga kiritgan. Respubikaning rejimini saqlab qolish niyatida diniy aqidalar siyosiy va maorifdan ancha chetlashtirishga safarbar etildi.

Bu haqida zamonaviy turk siyosatchi Turkiyaning sobiq prezidenti Turg‘ut O‘zal shunday deydi: uning oilasi ham kelib chiqishi ham diniy bo‘lib, «men o‘z uyimda ham nomoz o‘qiy olmaganman, yoki vaqtim bo‘lmasdi... Natijada onam- o‘qituvchi, otam- amaldor, ular rejimning oddiy ijrochilari... Mening xotiralarim qolganlardan biri shaharlarda yangi yil ballari bo‘lib o‘tradi. Hammani shunday joylarga borishga majburlab, raqsga tushish talab etilardi. Bugun buning iloji yo‘q. Hatto turumush o‘rtog‘ingni almashitirb tur, G‘arbda shunday qilishadi... Otam va onam shunday ballarga borishgan, ixtiyorimi yoki o‘zi hohlabmi, o‘zlari ham bilishmaydi. O‘zlaricha yangilik qilishni hohlaganmi... Men texnika unversitetining birinchi kursidan boshlb diniy masalalarga qiziqa boshladim.».

Hokimiyat vazirlar soveti qoshidagi yangi davlat organi - Din ishlari boshqarmasi ish tartibini chuqurlashtirish bilan shug‘ullangan. Tashkilotning Birinchi raisi Anqara shahrining bosh muftisi Mahmud Rifat (Byorekchizada), «xalqning milliy kurashi uchun fidoiysi bo‘lgan edi». Boshqarmaning raisi vazirlar bilan teng oylik maosh olgan, davlatning qizil avtomobillardan foydalangan, oliy darajadagi tantanalarda yuqori o‘rinlarda o‘tirgan. 1935-yilning iyun oyida boshqarmaga ta’luqli bo‘lgan maxsus qonun qabul qilinadi. Bu tashkilotning tizimi va vazifasini, ishchilar tarkibini, hokimiyatdagi o‘rnini belgilashga xizmat qildi. 1937-yilgi ko‘rsatmada mazkur qonun va uning ijrosi haqida, uning bajarilishi bilan bog‘liq masalalar to‘g‘risida gap ketgan.

Turk mualliflari haqqoniy ravishda masalaga diniy nuqtai nazar bilan yondashishini ma’qullaydilar. Fuqarolik va Jinoyat kodekslari (1926 y.), shuning bilan birga Yevropa taqvimiga o‘tish (1926 y.), lotin alifbosi (1928 y.), turli din ximatchilarini ish vaqtidan tashqarida diniy kiyimlarni kiyshining man etilishini taqiqlovchi (1934 y.), yakshanba kunlarini dam olish kuni sifatida belgilash (1935 y.) haqidagi qonunlar shular jumlasidandir. Shu hodisa bilan bog‘liq voqea. Hafiz Yashar (Oqur) Qur’onni turkchada birinchi marta 1932-yilda Erbitan masjitida o‘qidi. O‘sha yilda diniy ishlar boshqarmasiga xat bilan murojaat qilinib, Istanbul muftiylar boshqarmasi yaqin kunlar ichida nomozga chaqiruv azonini turkchada o‘qish haqida fatvo berishgan edi.

1933-yilda Istanbuldagi Dorulfunundan diniy fakultet yopilib, adabiyot faklteti qoshida islomni o‘rganish instituti ochildi va unda tadqiqotlar olib borish mo‘ljallandi. Tarxanlining fikriga ko‘ra, Kamol tomonidan 1930-yilda Liberal partiyasini tashkil etilib unda Turkiya “diniy respublika” degan qarashga bahs qila olardi. « Din har bir insoning shaxsiy ishi sanaladi. U o‘ziga din tanlashi bilan davlat ishlariga halaqit bermasligi lozim.».

Islomda qaytadan o‘z-o‘zini oydinlashtirib olish davri boshlangan edi. 1937-yilda diniy davlatning asosiy prinsiplari qaytadan ishlab chiqildi. Din siyosatga ta’sir o‘tkazishini qatiyan to‘xtatdi. Ko‘zga ko‘ringan tariqatlar va ularning qarashlari qonundan tashqarida hisoblanib, islomning kuchi ba’zi masalalarda chegaralab qo‘yildi.

Asosiy e’tibor ayollarga qaratildi. Kamol hokimiyatdan ayollarga munosabatda islomchilarning ularga muloyimroq yondashishni talab etdi. Buning ijobiy natijasida bir qancha ayollar oliy majlisga deputatlikka saylandi. 1934-yilni konstitusion huquqiga ko‘ra ular majlisda o‘zining qonuniy o‘rniga ega bo‘ldi. Savodsiz ayollar o‘shanda 91,8%, bo‘lib, ular o‘qishdan mahrum etilgan edilar. Hatto erkaklar orasida savodsizlik 76% ni tashkil qilar edi.

Yuqorida hukumat tomonidan ko‘rilgan choralar oqibatida “shtab kvartira”ning urushdan oldingi yillarida ayrim diniy ulamolar Turkiyani tark etishga majbur bo‘lishdi. Bektosh ordeni rahbarlari Albaniya tomonga mavlavilar esa Suriyaga, naqshbandi muridlari O‘rta Osiyoga, “islom xalqi” mafkurachilari o‘zlariga Bosniya va Gersegovinaga yo‘l olishdi.

Barcha islom tarafdorlari 1930-1940-yillarda juda og‘ir yillarni boshdan kechirdi deyish mumkin. Ammo kamolchilarning oppnentlari mamlakatning siyosiy hayotiga o‘z ta’sir kuchini o‘tkazmay qolmadi. 162 jinoiy javobgarlik haqidagi, kodeks ham bundan mustasno emas.

Xalq o‘zining shayxlari bilan maishiy doiralarda o‘z o‘rnini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Bu esa oshkorona bo‘lmay, hattoki yashirin hollarda yuz berdi. Bularning barchasi ochiq hollarda qonun yo‘li iblan taqiqlangan bo‘lib, diniy shiorlar ostida qurolli chiqishlar hokimiyatga shafqatsiz ta’sir o‘tkazdi.

Yuqorida aytilganlarning barchasi Menemen tumanida qo‘zg‘olon ko‘tarilishiga sabab bo‘lib xizmat qildi. 1936-1937-yillarda Turkiyaning Eron bilan chegaradosh sharqiy viloyayatlarida Dersima shaharlarida kurdlar tomonidan ham bunday ruhdagi qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tadi.

Xuddi mana shunday kamolchilarning raqiblari o‘zining shakllanish jarayonini boshdan o‘tkazib, yevropalashishga diniy reaksiya sifatida emas, albatta, Sharqiy Anatoliyda yuz berishi tasodifiy ravishda emasligini ko‘rsatardi.

Bu yerda gap islomdagi nurchilar oqimi bilan bog‘liq jarayon haqida ketayabdi. Bu oqimning rahnomosi diniy ulamo kurd millatiga mansub Saidiy Nursi (1873-1960 gg.) hisoblanadi. 70.

Said boshchiligidagi qo‘zg‘olonlardan so‘ng u to o‘limiga qadar davlat tomonidan “maxfiy tashkilot tuzgan” va “hukumatga qarshi tashkilot tuzgan hukmi” ostida doimiy nazoratda turgan. U bir qancha vaqt surgunda bo‘ladi, turli risolalar yozadi, o‘zining tutqunligini hikoya qiluvchi asarlar bitadi.

Uning biograflarida shunday yozadi, u vaqtda Turkiyaning bir qator turmalari faqatgina so‘llar uchun barpo etilgan. Qamoqxonalar kommunizm va islomizmning “zulm” ijrochilari sanalgan edi. Bunday zulm oqibatida ko‘pgina odamlar islom tomonga o‘tib ketishga majbur bo‘ldi. Ba’zilari esa Nur deb atalgan tashkilotga a’zo bo‘ldilar.

Nursi va uning o‘quvchilari o‘z ishlarini davom ettirib, «o‘z bo‘g‘zida maxfiy ruyoni»ng bosimini hokimiyat doimo his qilib turgan. Shunday bosim ostida turli viloyatlarda nur-pochtachilari paydo bo‘ldi. Nurchi o‘quvchi, risolani qo‘lga olgach, darhol uni kupaytirishga harakat qilar edi. Ular yillar davomida minglab nusxada kupaytirish bilan band bo‘laredilar.

Bu vertikal tashkilotda yorqin shaxslar mavjud bo‘lgan. 1950-yillarda hokimiyat sud nazoratini bir oz yumshatildi. 1958–1959-yillarda Said Nursi bir qancha risolalarini e’lon qildi. Bu risolalarda diniy tartibni shariatga almashtirish taklifi sifatida o‘rtaga qo‘yilgan. «Shariat talablariga asoslanmagan har qanday davlat kuchli bo‘la olmaydi. ».