O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

IV BOB

Mustafo Kamol Otaturk tuzumining barpo etilishi

Dunyoviy davlat, dunyoviy hokimiyat

Faqatgina harbiylarning bir necha davatning ustidan g‘alabasidan keyin Turk davlatining har tomonlama davlat sifatida shakllanishiga imkoniyat yaratiladi. 1930-yillarda Kamolchilardan birining yozishiga ushbu g‘alabaning asosiy sabablaridan biri deb inqilobchilarning ko‘pchilligi harbiylardan tashkil topgani deb bildik… so‘zsiz, bizning tayanchimiz harbiy g‘alabamiz va qonunlarni isloh qilish. Mamlakat tarixiga nazar solgan holda, Kamochilar o‘z davlatchilik asoslariga Sovet davlatining qonunchiligimi model qilib oldi. Ammo, ko‘p holatlarda bo‘lgani kabi g‘oliblar orasida mamlakatni rivojlantirish borasida munozaralar boshlandi. Kamochilar o‘zlarining holatini mustahkamlagan sari mamlakatni Yevropalashtirib din tasiridan chiqarishga harakat qilishdi.

1923-yil 29-oktyabrda Turkiya Prezidenti etib saylangan Mustafo Komol, fransuz jurnalisti, Moros Pernuga o‘z muloqatida “bizning siyosatimiz, bizning ananalarimiz, bizning intilishlarimiz, Turkiya evropa davlatiga aylandi”. Shu bilan bir qatorda Kamol aytdiki fransus inqilobchilari boshlagan yo‘lni o‘ziga asos qilib oldi. Har bir millat qonunchilik islohatlarini o‘z jamiyatining rivolanishidan kelib, va ichki holat va vaqt taqqozasiga ko‘ra rrivojlantiradi. Yevropalashtirish g‘oyasi ham millatchilik kabi qabul qilinishi, klerikalizmga qarshi qaratilgan g‘oya oxirgi o‘ringa tushdi, birinchidan, iqtisodiy mustaqillik g‘oyasi, industrializasiyalashtirish lozimligi, va g‘arb mamlakatlari bilan teng huquqlilik aloqalari, va ikkinchidan, dinni aralashtirmagan holda – rivojlangan mamlakatlardan singari. Harakatdagi asosiy qonun-qoidalar yevropaliklarning urf odadlarining paydo bo‘lishi, usmoniylar Turkiyasining rivojlanishiga hattoki bunday rivojlanish 1908-yilgi inqilobdan keyin keraklicha harakatga kelmagan edi. Va, bu holatdan keyin boshqaruvdagilar Allohdan va Qurondan deb aytdilar. Qonunlar o‘zgaryotgan bir paytda islom qounlari – Medjelle – ko‘pchilik holatlarda islom qonunchiligi davlat va fuqarolar huquqlarini hal qilmoqda edi.

Yangi Turkiyaning boshqaruvi qanday guruhlardan tashkil topdi? Turkiya davlat boshqaruvini asosan kamolchilarning saralangan odamlari edi, yaqin o‘tmishgacha usmoniylar va bir paytning o‘zida ularni diniy tomondan, Fransuz inqilobi g‘oyalariga asoslangan. Ularning eng yahshi tayanchlari yosh ofitserlar, ular ishda va dunyo qarashlarida Otaturkga sodiqligini namoyon qilishdilar. Ommani o‘ziga ergashtira oladigan Turk ishbilarmonlari barmoq bilan sanaydigan darajada kam edi. Bular Istanbul, Izmir, Adan savdogarlari Greklar bilan, Armanlar, Yahudiylar, Levantiylar nomi bilan.

Yana iqtisodiy tomondan yosh Turklarning orasida bo‘shliq paydo bo‘ldi. Ushbu bo‘shliqni uch toifada ko‘rish mumkin, byurakratlarda, yer - mulk egalarida, ishbilarmonlarda. Bundan ko‘rimib turibdiki davlatdan tashqari yer maydonlari Shaharda yashovchi kishilar yirik boylar va o‘rta hol kishilar tomonidan o‘zlashtirilgan, shular jumlasiga amaldorlar zodagonlar va harbiylar, amaldorlarning yuqori tabaqasi, shahar atrofida mahalliy amaldorlar yerlarni hamda ichki savdo sotiqni o‘z qo‘llariga olishdi.

O‘quvchi yirik amaldorning jurnalist siyosiy arbob, adabiyotshunos tarjimayiholi bilan tanisha turib, kutilmaganda unga yuqoridagi shaxs “oilaviy mulk merosxo‘ri” ekanligini anglab yetadi. Komolchilar inqilobi har xil ko‘rinishdagi, harakatdagi va harakatsiz mulk egalarini yo‘q qilmadi, ba’lki ularni har tomonlama qonuniy shakllantirdi. Albatda, ushbu yer mulklari davlatga respublikachilarga uncha kichik bo‘lmagan hajmda davlat yer maydoni, yer mulkchilik shakli va boshqa uslubda bo‘linishini yangi ko‘chib kelganlar ham taminlandi. Birinchi jahon urushi vaqtida qo‘lga kiritilgan yer maydonlari yangi vujudga kelgan respublikachilar tomonidan bo‘lib olingan. Turk mualliflari respublika yerlarini o‘zlashtirishda faol ishtirok etishdilar. Ularni qo‘llariga chet elliklar egallagan yerlar, mamlakatdan qochayotgan greklar va armanlar, turk armiyasining vafot etgan askarlari va zobitlarining yerlari. Mustafo Kamolning izdoshlarining aytishicha yangi Turkiyaning rivojlanishi formulasi, yangi yo‘ldan borayotgani haqida emas, yangi qatlamning paydo bo‘lishi haqida. Ushbu sababdan yangi hokimiyat g‘alabadan so‘ng Kamolni qo‘llab quvatlovchilar, uning yaqin kishilari, o‘ylab bo‘lmaydigan darajada qoloq musulmon davlatida haqiqiy inqilobchilar Turk jamiyatchiligining barcha jabhalarini sezilarli darajada o‘zgartirdi. O‘zgarishlarning birinchi bosqichida oliy irq davlatini tashkil qilish. Milliy kurash davrida oliy irqchilik davlatini tuzish, yoki tashkil qilish nojo‘iz edi.

Anatoliyda bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda antik imperializmga qarshi kuch sifatida islomiylar ham faol qatnashdilar. Majlisning birinchi qatnashchilari deputatlarni ko‘proq ulamolar 20% dan vakillari shayxlar 80 % tashkil etishardi. Ozarbayjon tarixshunosi E. Gasanov kamolchilarning olib borayotgan siyosati ko‘pchilik turklarning ma’naviy hayotini aniq yoritib berdi. U aytganidek, “islomga qarshi hech qanday munosabat bildirilmaganligi” va aksincha u millatni tenglashtirishga harakat qildi. Shunga qaramasdan yozilgan shiorlar diniy qarashlar bilan yoritilgan. Islom madaniyati, ananalari Turklarning ma’daniy va ma’naviy hayotida ko‘plab yo‘nalishlarda adbiyotda, sanatda, falsafada namoyon bo‘lardi.

Ammo Lozanada olib borilayotgan siyosatchilar kamolchilarga qarshi kuchlar, islomchilar yangi davlatchilikning siyosatiga moslasholmayotgan edi, shariatchilar oq suyaklar jamiyatning har tomonlama davlat, jamiyat va shaxsni boshqarishga harakat qiladi. M. Kamolning ko‘plab chiqishlarida va uning qo‘llab quvatlovchilar, xalifachilik, sultonchilik tartibidan Yevropa madaniyatiga o‘tdi. Bundan ko‘rinib turibdiki respublikachilarning, Turkiyaning boshqaruvi tugab borayotgan edi. So‘z shu haqda ediki, yevropa tarixchilarining qarashlariga ko‘ra, ruhoniylar aytganidek olloh – ollohga, hozirgi zamon Turk tarxchilarnig aytishicha yangi davlatning 1921-yildagi konistitutsiyasida aytilganidek “hokimiyat so‘zsiz millatga tegishli”, “yangi turk hokiyatining aytishiga manaviy tanlagan yo‘li- ummatlarining o‘rni millatda o‘z aksini topgan.” 1924-yil 29-fevralida Istanbulda oxirgi ananaviy yig‘ilishda Turk xalifali bilan xayirlashishdi. Ertasiga BNCT navbatdagi yig‘ilishida M. Kamol islom dinidan yuz yillar foydalanib kelinganligi va islom dinini o‘zining oldingi holatiga qaytarishni aytib o‘tdi. BNCT ning 3-martdagi yig‘ilishida M. Kamol tomonidan boshqa qonunlar qabul qilindi, turkiyani shariatchilar emas, yangi tuzilgan musulmonlar idorasiga topshirilgan. Ilmiy o‘quv markazlarini, ta’lim markazlarini yagona tartibdagi oq suyaklarning milliy bilim markaziga aylantirilsin. Usmoniylar imperiasi davridagi shariatchilar talimotiga asoslangan birinchi oq suyaklar maktabi ochildi. Birichi qonunchilik aktida ko‘rsatigan ta’lim to‘g‘risida 3- mart 1924- yildagi xalifachilar talimotini yuq qilish. Har qanday inqilobchi kuchlar tomonidan o‘zgartirilmaydigan qonunga asos solindi. Hamma o‘quv muassalari oliy ta’lim vazirligiga qarashli bo‘ldi. Ikkinchi qonun, madrasa va maktablar imomlar, xatiblar vazirlikga qarashli. Jinsidan qatinazar 1924- yildagi respublikachilar konstitutsiyasining 87 moddasiga asosan barcha guruhlar davlat muassalarida ta’lim olishga ega. Qonunga binoan 144 a’zosi, 36 erkak, 48 ayol, 60 bola qonun qabul qilingan kundan boshlab o‘n kun mobaynida turkiyani tark etish kerak. Ularga turk fuqaroligini olish, ko‘chmas mulk, yer egalaridan mahrum etildi. 1924-yil 3 va 4- mart kunlari Usmon imperiasining oxirgi xalifa Abdulmajid. Chataldja yatasiysiga keltirildi va poezdda Shvetsariyaga jo‘natildi. Shu kuni 4- martda diniy boshqaruvni davlat dindorlari barcha diniy marosimlarni o‘z qo‘liga oldi. Uning nazoratiga nafaqat machitlar barcha xizmatchilar va darveshlar o‘tdi. Barcha halqlar yevropa madaniyati bo‘yicha kiyinish kerak edi.

1925 –yil avgust oyining oxirlarida M. Kamol Kostomon va Inebolga tashrifida yevropacha kiyindi. Tashrifi davomida u marshal kiyimida yurdi Kostomonga bo‘lgan tashrifida u barcha musulmonlar boshqalardan ajralmaydiganligini aytib o‘tdi. Inebolga borganda ham kiyim haqida so‘z yuritildi… Nima uchun Turklar boshqalar kabi kiyinishi, ayollar yuzlarini ochishi, erkaklar bilan teng huquqli bo‘lishi kerak? 30- martda M. Kamol Kostamondan Anqaraga qaytib keldi, va murojat qildi.. “Turk respublikasi shayhlar va darveshlar mamlakati bo‘lmaydi.. eng ishonchli va to‘g‘ri yo‘l uvelizatsiyaga qarab yo‘l olish. Svelizasiyasining bir talabi – inson bo‘lish va shuning uzi yetarli.

BNCT ning 1925-yil noyabr oyida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida qaror qabul qilindi. Milliy kiyimlarni kiyib yurish man etildi, diniy muasasalar yopildi. Diniy etiqotdagi kishilar turkiyada kam emas edilar 1926-yilda ikkita qonun qabul qilindi. Fuqarolar haqida, jinoyatchilar qonunchiligi qabul qilindi. Shu yilda qabul qilingan fuqorolar kodeksi, oq suyaklar tartibini o‘rnatdi. Mol – mulkga egalik qonunchiligi qabul qilindi. 1858- yildagi yer haqidagi kodeksiga o‘zgartirish kiritildi. O‘sha davrda ekg ilg‘or bo‘lgan Shvetsariyadan yer kodeksi ko‘chirib olindi. 1926-yilda jinoyat kodeksining 163 moddasida oq suyaklarni himoya qilindi. Ushbu qonunda ko‘rsatilishicha oq suyaklar qonuniga zid bo‘lgan har qanday holatlar 8 yildan 15 yilgacha bo‘lgan qamoq muddati bilan jazolanadi. Oq suyaklarning qonunlariga zid tashviqot va targ‘ibot olib borish 5 yildan 12 yilgacha qamoq jazosi belgilandi. Diniy va boshqa yo‘lar bilan qonunchilikga qarshi turish 5 yildan 10 yilgacha qamoq jazosi belgilandi.

Kamolchilar qonunchiligida ayollar huquqi erkaklar huquqi bilan tenglashtirilishi alohida ahamiyatga ega. Turkiya qonunchiligida islom prinsiplari huquqi asoslarida, islom ayollariga ikki barobar cheklov berilgan - jamoatchilik va huquqda. Birinchi muhim masalalardan biri “ko‘p ayollarga uylanishni man qilish, oilada teng huquqli bilim olish, hukumat organlariga saylanish. Kamolchilarning fikricha savotsiz ayollarni o‘qitish va harqanday jabhada o‘zini namayon qilish, yevropalashtirish takitlab o‘tildi. 1923 – yildagi Izmetga qilgan safari g‘oyasida M. Kamol Qara Kamol bilan uchrashdi. Qara Kamol o‘sha davrdagi ekg ilg‘or siyosatchilaridan biri edi. M. Kamol Qara Kamolga savol berdi. “ittixadischilar nima qilmoqchi?” Qara Kamol ushbu savol yuzasidan o‘zining siyosatchi yurtdoshlarini 12-13 aprel kunlari oldingi sultonning moliya vaziri Djabidning uyida yig‘ilish o‘tkazishdi. Ma’lum bo‘lishicha ularning dasturida yangi konstitutsiya qabul qilinishi. Istanbulni poytaxt sifatida saqlab qolish masalasini ko‘zda tutilgan. Respublikachilar o‘z kuchlarini namoyish qilishmoqchi edi. Saylovda M. Kamolni qo‘llab quvvatlashini aytishdi. Kamol o‘ziga ishonganligi uchun ularni taklifini rad etdi. Shu kongresning qarori bilan muloyimgina inkor jo‘natildi. 1923-yilning 8- aprelida xalq partiyasining tashkil etish tug‘risida deklaratsiya bosmadan chiqdi. 1923-yil 15-apreldagi qonunda vatanga xiyonat haqida aytib o‘tilgan. Siyosat bilan shug‘ullanish man etilgan. Yig‘ilish haqidagi ovozlar tarqalgandan keyin Kamol Anatoliy agentligiga ketdi partiya ENP 1928-yilda tarqatilgan va uning nomidan hech kim chiqish qilishga haqli emas. Ushbu jamiyatda yilning ikkinchi yarmida milliy harakat vakillarining Anatoliyda Refet (Bele), Rauf (Orbay), Ali Fuad (Djebsoy), Kamil Karabekir. Ular o‘zlarini chetga surib qo‘yilgandek his qildilar 1924-yilda 105 ta banddan iborat respublikachilar konstitutsiyasi ishlab chiqildi. Huquqiy adabiyotga aynan ushbu hujjat 23-aprel 1924-yilda yangi davlatning konstitutsiyasida qabul qilingan edi. Uning birinchi boblarida, Turkiya respublika, uning dini – islom dini, davlat tili turk va poytaxti Anqara. Bunday huquqlarni ochiqdan ochiq namoyish etish burjuaziya vakillariga xos, huquq va ozodlik shartnomasi, harakatlanish mehnat faoliyati, mulkiga egalik qilish, savdoda do‘stona munosabatini o‘rnatish. Shu tarzda yangi hokimiyat tomonidan qabul qilingan tizim Kamolni qo‘llab quvatladi va unga ishonadi 1938-yilgacha davlatni boshqaradi og‘ir yillar ham bo‘ldi, xoinlar ham bo‘ldi. Shu narsaki aytib o‘tish keraki fuqarolar va harbiylar tepasida etiqotchilar turardi.

Shu paytga kelib uning raqobatchisi Enver hayotidan ko‘z yumdi. Kamolchilar tomonidan buki tarixiy dars deb qabul qilindi. Kamoliddinchilar hokimiyati raqiblariga qarshi kuch yig‘a turib, oldindan inqilob davridan kelayotgan bir partiyaviylik tartibi prezident Ato Turk davridagiday. Bu hokimiyat ikkita eng yirik harbiy va fuqarolik, boshqaruvi prezident, bosh vazir – harbiy kishi bo‘lgan janglarda g‘alaba qozongan. Turk parlamentida BNCT – yana ko‘plab harbiylar vazirliklar, davlat korxonalari rahbarlari yana ko‘p yillar davlat tepasida turdi. Bunday harbiy qo‘mondonlik paytida hokimiyat boshida general, va ichki siyosiy nizolar paydo bo‘lgan paytda harbiy holat e’lon qilindi. Doimiy paydo bo‘lgan qarama-qarshi kuchlar kamolchilarning safdoshlari bilan birgalikda yod kuchlarga qarshi 1940-yillarning ikkinchi yarmigacha davom etdi. Shunday qilib, 1924-yil 17- noyabrdagi Lozanada bo‘lib o‘tgan PRP. Uning a’zolari xalq partiyasidan – Ali Fuad, Kozim Karabikir, Rauf, Adnan va boshqalar. PRP dasturiga asosan Usmoniylar yevropalashtirish tajribasi, iqtisodiy normallashtirish sharoitiga shakllandi. Dasturda ko‘rsatilishicha bojhona tarifini kanaytirish, chet el mablag‘ini kiritish ko‘rib chiqildi. PRP tashkilotining ushbu masalasini ko‘rib chiqqanday keyin shayx Naqshbandi Saidning qo‘zg‘oloni boshlandi. Bu PRP ning tugatilishiga olib keldi. 1925-yil Fetxi bosh vazirlikdan bo‘shadi va uning o‘rnini Ismet egalladi. Ertasigayoq favqulotda vaziyat haqida qonun e’lon qilindi, Mustaqillik sudlari e’lon qilindi. 1925-yil Kurtlar qo‘zg‘aloni bostrishib, hokimiyat PRP faoliyatini to‘xtatdi. Shunga qaramasdan PRP ning arizasiga binoan 1925-yil 3-iyunda u hukumat tomonidan taqiqlandi. qancha gazeta va jurnallar nashriyoti taqiqlandi. Ba’zi jurnalistlar qo‘lga olindi. 1925-yil 28-iyunda mustaqillik sudi tamonidan shayx Said va maslakdoshlari o‘limga mahkum etildi va shu tunda ijro etildi. Voqealarning rivojlanishiga qaraganda 1920-yildagilardek mamlakatda siyosiy jimjitlik boshlandi. Shunga qaramasdan siyosatchilarni jim qilishdan tashqari bosmahonalar yopildi, tashkilotni taqiqladi, M. Kamol hali ham o‘ziga ishonmas edi. Eipning sharpasi hammada qo‘rquv uyg‘otardi. Ularning atrofida partiya azolari yurardi, M. Kamol Eipga mustaqil harakat qilishini taqiqlagan edi. Yashirin tashkilotlar, tashkilotchi Maxsusa va Korako‘l ularni hozir ham boshqarish mumkin, ular hozir ham o‘z ishlarini davom ettirishi mumkin. Ularning a’zolari hali ham faol, o‘zlarining tajribalari bilan Kamol atrofida yuksak lavozimni egallashgan edi. U o‘ziga bo‘layotgan tahdidni anglab yetardi. Eng jiddiy chiqishlardan biri deb Kamolchilarga qarshi chiqish deb 1926-yil voqealari yosh respublikaning tarixiga “Kamolga qarshi hukm” deb kiritib qo‘yildi. Ularning bevosita bajaruvchisi ittixadistlar edi. Mamlakat bo‘ylab navbatdagi yurishda, mustaqillik sudi bilan birga qayta, islohotlar avj olgan bir paytda, Izmirga borish mobaynida Kamol Bali Kesir ushlanib qoldi. 15-iyunda Izmirdan unga uyishtirilayotgan suyiqasddan xabar keldi. Izmirning bir necha bo‘limlarida bir necha qottilliklarni ushlashga muofiq bo‘lindi. Ma’lum bo‘lishicha ushbu qottillik bir yildan ko‘proq vaqt mobaynida tayyorlanayotgan ekan. 18- mart kuni Anqara mustaqillik sudi yetib keldi. Sud boshlangunga qadar yuz kishi qo‘lga olingan edi. Ularni guruh-guruh qilib Izmirga jo‘natildi. Ular orasida yuqori lavozimdagi amaldorlar PRP ning diyarli barcha ishtirokchilari, ikkinchi guruh a’zolari ittixodisti. Deputatlar ko‘p edi. Sud jarayoni 26-iyun 1926-yilda boshlanib milliy kinoteatr zalida 11- iyul kuni hukm e’lon qilimdi. 15 kishi davlat boshlig‘iga suiqastdada ayblanib o‘lim jazosiga hukm qilimdi. Shu tunning o‘zidayoq Izmir markazida osib o‘ldirildi. Ertasiga mustaqillik uchun jang qilgan qaxramonlar Kozim Karabakir, Ali Fuad va bir nechta kishilar ozod qilindi. Ikkinchi sud yig‘ilishi Anqarada 1- avgustda boshlandi, 23- avgustda tugadi. Ushbu ayblov yuzasidan 4 ta taniqli ittixodischilar, bular orasida moliya vaziri Djavid, doktor Nozim, o‘lim jazosiga hukm etildi va tez orada osib o‘ldirildi. Kara Kamol keyinchalik o‘z joniga qasd qildi. 1926-yil 1-sentyabrda Giritki Shevka suiqasd haqida habar berganligi uchun 6 ming lira oldi. 1926- yilning oxiriga kelib Kamolchilar hokimiyatni mustahkamlab hokimiyatni mustahkamlab oldi. Ushbu voqealarning bevosita ishtirokchisi I. Inyohyu o‘zining xotiralarida aytilishicha sudlangan kishilar OtaTurkning safdoshlari edi. Uning fikricha, janjalning ildizlari OtaTurk tomonidan qabul qilingan qarorlarga borib taqaladi. “Ularning aytishicha, - I. Inyonyunning yozishicha, boshidan birga bo‘ldik, birga g‘alaba qildik va hamda birgalikda davlat tuzdik shuning uchun hammamiz qaror qabul qilishga teng huquqli bo‘lishimiz kerak”. PRP a'zosi Xolide Edipning yozishicha, 1925-yildagi voqealardan keyin Kurdistonda qo‘zg‘alon bostirildi, PRP tomonidan Turkiyada qonunchilikni himoya qilish diktator hukumati tashkil qilindi. Kamolchilarga chap tomon qarshi tomoni yashirin holatda qolmoqda turib, ancha muncha tashvishlar keltirdi. KPT qatorida 1921-yilda talandli turk shoiri Nazim Hikmet, 17 yil umrini Anotolidangi qamoqhonada o‘tkazdi va 1951-yil mamlakatdan qochishga mabur bo‘ldi CCCPda yashay boshladi. Yangi hukumat o‘z qudratini ko‘rsata boshladi, mehnatkashlar va ishchilar sinfi ustidan to‘liq hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. Ishchilarni siyosiy va kasaba uyushmalari tashkilotini tuzish taqiqlandi. 1920- yillarda ko‘pchilik tashkil etilgan kasaba uyushmalari ularni XRP nazorat qilardi. Ishchilarning o‘z o‘zini boshqarish harakati bir necha o‘n yillab ish olib bordi. Ushbu harakatdan 1924- yildagi konstitutsiyaning cheklanganligi ko‘rinib turardi. Davlat huquqlari bo‘yicha mutaxasis A. Unsalning yozishicha “Ijrochi tashkilotlarning o‘zlarini manzarali qilib ko‘rsatishi, millat hokimiyati, ittifiqchi kuchlar, yuqori parlament amalda o‘zlarining imkoniyatlari ustunligini namoyish etdi. Konstitutsiya g‘oyalarini chetlab o‘tishdilar”.