O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

Bosh miya kalla qutisida joylashgan bo’lib, go’yo orqa miya tepasidagi ustki qavat hisoblanadi.

Mutaxassislar tomonidan bosh miya quyidagi qismlarga ajratiladi 7-rasm.:

• 
  ketingi miya;
  
• 
  o’rta miya;
  
• 
  oraliq miya;
  
• 
  oldingi miya.
  

Ketingi miyaga uzunchoq miya, Varoliy ko’prigi va miyacha kiradi. Uzunchoq miya bilan Varoliy ko’prigi orqa miyaning go’yo bevosita davomidir. Lekin shu bilan birga, uzunchoq miya orqa miyaga qaraganda xiyla murakkab vazifani o’taydi. Uzunchoq miya orqali orqa miyadan bosh miyaning yuqoriroqdagi bo’limlariga va, aksincha, bosh miyaning yuqoriroqdagi bo’limlaridan orqa miyaga impulslar o’tib turadi. Uzunchoq miya yadrolari emish, chaynash, yutish, so’lak ajratish, me’da va me’da osti bezidan shira ajratish, qusish va shunga o’xshash bir qancha murakkab reflektor jarayonlarda qatnashadi. Nafas olishni, yurakning ishla shini idora etadigan, qon tomirlar tonusini saqlaydigan markazlar uzunchoq miyadadir. Miyacha markaziy nerv sistemasining pastdagi hamma bo’limlariga, shuningdek, yuqoriroqdagi qismlariga ko’p yo’llar bilan mahkam bog’langandir. Miyachaning juda qatta ahamiyatga ega eqanligi loaqal shundan ham ko’rinadiki, miya cha olib tashlangandan keyin tananing muvozanat va harakat funksiyalari juda ham buziladi; harakatlar tartibsiz, chalkash, poyma-poy bo’lib qoladi. Miyachasi olib tashlangan hayvon qaddini ko’tarib va boshini tutib turolmaydi; boshi va tanasi doim tebranib turadi; omonat, poyma-poy, haddan tashqari keskin harakatlar qiladi.

O’rta miya. Muskul tonusining normal taqsimlanishini va gavdaning tovush hamda yorug’lik singari qo’zg’ovchilarga, shuningdek og’irlik kuchiga nisbatan to’g’ri turishini idora etadigan to’rt tepalik, qizil yadro va miyaning boshqa ba’zi bir uchastkalari o’rta miya tarkibiga kiradi. O’rta miyasi olib tashlangan mushuk, it va maymunlar normal harakat qila olmaydigan bo’lib qoladi.

^{7-rasm. Bosh miya va uning tuzilmasi}
Oraliq miya muhim funksiyalarni o’taydigan bir qancha nerv uchastkalaridan iborat. Gavdaning umumiy sezuvchanligini ham o’rta miya idora etadi. Pastroqdagi vegetativ markazlarning ishlarini birlashtiradigan va muvofiqlashtiradigan oliy vegetativ markazlar ham o’rta miyada deb taxmin qilinadi.

Uzunchoq miya, Varoliy ko’prigi, o’rta miya va oraliq miya hammasi birgalikda miya dastasi yoki miya stvoli deb ataladi.

Oldingi miya va uning po’sti bosh miyaning oliy qismlaridir. Hayvon biologik taraqqiyot bosqichining qancha yuqorisida tursa, oldingi miyasi bosh miyaning boshqa qismlariga nisbatan o’shancha ko’prok joy egallaydi. Oldingi miya ikkita yarim shardan – o’ng va chap yarim sharlardan iborat. Bosh miyaning peshana bo’ladigan ensa bo’lagiga qarab boradigan katta egat bu yarim sharlarni bir-biridan ajratib turadi. Oldingi miyaning o’ng va chap yarim sharlari qadoq modda deb ataluvchi jism yordami bilan o’zaro birlashadi.

Yarim sharlarning miya po’sti deb ataladigan butun yuzasi tekis bo’lmay, balki g’ijim-g’ijim, burmachalar bilan qoplangandir, bular go’yo egat va pushtalarga o’xshaydi. Shu bilan birga, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, yarim sharlar yuzasidagi bu egatlar shuncha chuqurroq va pushtalari ko’proq bo’ladi. Odam miyasining yarim sharlaridagi pushtalar juda ko’p va egatlari ko’p darajada chuqurdir.

Bosh miya po’sti miyaning kul rang moddasidan iborat 9-rasm. Miyaning turli qismlarida po’stning qalinligi 1 mm dan. 4-5 mm gacha boradi. Odamning bosh miya po’stining butun yuzasi o’rta hisob bilan 2000 kv.sm keladi. Bosh miya yarim sharlari po’stining yuzasi odatda to’rtta katta qismga – peshona qismi (eng kattasi), tepa qismi, ensa qismi va chakka qismiga bo’linadi 8-rasm.

<sup>9-rasm. Kulrang modda bo’lagi

8-rasm. Bosh miya yarim sharlari po’stining yuza qismlari</sup>

ensa bo’lagi


Ba’zi bir olimlarning hisobiga qaraganda, bosh miya po’sti va yarim sharlarida 15 milliardga yaqin nerv hujayrasi bor.

Katta yarim sharlar po’sti shakli va funksiyasi bilan bir-biridan farq qiladigan olti qavat nerv hujayralaridan tuzilgan 10-rasm. Oltinchi qavat o’z navbatida ikki qatlamga bo’linadi. Ammo bosh miya po’stining turli qismlari olti qavat hujayradan. iborat emas, balki ikki, uch, to’rt qavatdan, ba’zi qismlari esa olti qavatdan iborat. Bosh miya po’stining hujayralar qavati bir xilda bo’lgan uchastkalari maydon hosil qiladi. Odam bosh miyasining po’stida hammasi bo’lib 52 ta maydon bor Tuzilish jihatidan bir-biriga o’xshaydigan maydonlar sohalarni tashkil etadi; bunday sohalar 11 tadir. Bosh miya po’stining uchinchi va beshinchi qavatlari katta-
katta, piramidasimon hujayralardan tuzil-	^10-rasm. Bosh miya po’stining qismlari

gan, qolgan qavatlari esa mayda (donasimon) hujayralardan, uchburchak va dugsimon hujayralardan tuzilgan. Bosh miyaning po’sti ostidagi qismlari po’st ostidagi soha deb ataladi.