O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Tarkibiy  ishsizlik  –  ishsizlikning  bu  turi  iqtisodiyotning  tarkibiy 

o‘zgarishlariga,  demak,  ishchi  kuchiga  bo‘lgan  talabning  tarkibiy  o‘zgarishiga 

bog‘liqdir. 

Ma’lumki,  mehnatga  bo‘lgan  talab  hosilaviy  xarakterga  egadir.  U  mazkur 

mehnat  turi  qaysi  tovar  yoki  xizmatni  ishlab  chiqarishda  yoki  ko‘rsatishda 

qo‘llanilsa,  shu  tovar  yoki  xizmatga  bo‘lgan  talabga  bog‘liqdir.  Demak, 

iqtisodiytdagi  tarkibiy  o‘zgarishlar  ishchi  kuchiga  bo‘lgan  talabda  ham  tarkibiy 

o‘zgarishlar yuz berishiga olib keladi. 

Masalan,  biror  bir  tarmoq  tarkibiy  inqirozda  bo‘lsa,  shu  tarmoq 

xodimlarining  mehnatiga  bo‘lgan  talab  ham  keskin  qisqaradi.  Ayni  paytda 

mehnatga  bo‘lgan  talab  avvalgi  darajada  qolib,  mehnatga  bo‘lgan  talabdan  orta 

boshlaydi, natijada tarkibiy ishsizlik vujudga keladi. 

Tarkibiy ishsizlik haqida so‘z ketganda, odatda eskirgan kasb egalariga xos 

bo‘lgan  ishsizlik  misol  qilib  keltiriladi.  Ular  «o‘layotgan»  tarmoq  vakillari 

---

bo‘ladilar  yoki  ishlab  chiqarishning  boshqa  omillari  ta’sirida  siqib  chiqariladilar. 

Masalan,  mehnatning  o‘rnini  kapital  bosishi  mumkin,  natijada  mehnatga  bo‘lgan 

talab susayadi. 

Tarkibiy  ishsizlik  tushunchasiga  «tirik»,  lekin  muammolarga  duch  kelgan 

tarmoqlardagi  tarkibiy  inqirozlar  oqibatida  vujudga  keladigan  ishsizlikni  ham 

kiritish  lozim.  Masalan,  konversiya  oqibatida  Rossiyadagi  ushbu  tarmoqlarning 

ko‘plab ishchilari tarkibiy ishsiz bo‘lib qoldilar. 

Friksion va tarkibiy ishsizlikning umumiy jihati shuki, ularning ikkovi ham 

har qanday mamlakatning iqtisodiyotida muqarrar ravishda vujudga keladi. Bunda 

friksion  ishsizlik  darajasi  qiymati  mehnat  bozoridagi  aholining  ijtimoiy-iqtisodiy 

imkoniyat darajalarini, tarkibiy  ishsizlikning ko‘rsatkichi esa tarkibiy  o‘zgarishlar 

darajasini xarakterlaydi. 

Shuningdek, friksion va tarkibiy ishsizlik o‘rtasida tafovutlar ham bor. 

Birinchidan,  tarkibiy  ishsizlik  friksion  ishsizlikka  nisbatan  uzoqroqqa 

cho‘ziladi, chunki tarkibiy inqirozlarni qisqa muddat ichida bartaraf qilish qiyin. 

Ikkinchidan,  tarkibiy  ishsizlarning  tarkibi  barqarorroq  bo‘lib,  bu 

mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keskinlashtiruvchi ziddiyatli guruhlarning 

shakllanishiga olib kelishi mumkin. 

Uchinchidan, agar friksion ishsizlar uchun qayta o‘qitish – ularning o‘z ishi 

bo‘lsa,  tarkibiy  ishsizlar,  agar  ular  tarkibiy  inqiroz  mobaynida  ish  topishni 

rejalashtirgan bo‘lsalar, majburiy qayta o‘qitishga muhtojdirlar. 

To‘rtinchidan,  ko‘ngilli,  friksion  ishsizlikdan  farqli  ravishda,  tarkibiy 

ishsizlik har doim majburiy xarakterga egadir. 

Umuman,  tarkibiy  ishsizlik  –  butun  mamlakat  uchun  ham,  ishsizlikning 

ushbu  toifasiga  mansub  bo‘lgan  shaxslar  uchun  ham  friksion  ishsizlikdan  ko‘ra 

og‘irroq holatdir. 

Friksion va tarkibiy ishsizliklarning yig‘indisi tabiiy ishsizlik deb ataladi. 

«Tabiiy  ishsizlik»  atamasi  ushbu  darajaning  me’yorda  ekanligini, 

iqtisodiyotga  ichdan  xos  ekanligini  ta’kidlash  uchun  ishlatiladi.  Bu  ishsizlikning 

eng  yaxshi  darajasidir.  Bir  tomondan,  uning  darajasi  resurslarning  bandlik 

muammosi  haqida  gapiradigan  darajada  yuqori  bo‘lmaydi,  ikkinchi  tomondan,  u 

mehnat  bozorining  moslashuvchanligini  ta’minlash  va  sog‘lom  raqobat 

elementlarini hosil qilish uchun yetarlidir. 

Tabiiy  ishsizlik  –  ishchi  kuchining  zarur  hollarda  qo‘llanilishi  mumkin 

bo‘lgan zaruriy zahirasidir. 

Ishsizlikning  tabiiy  darajasi  ba’zan  to‘liq  bandlik  yoki  ishsizlikning  nolga 

teng  darajasi  deb  ataladi.  Ushbu  ta’rifda  ishsizlikning  mazkur  darajasi  potensial 

YaIMga,  ya’ni  to‘liq  bandlik  holatidagi  YaIMga  erishish  imkonini  berishi 

ta’kidlanmoqda.  Uni  grafik  shaklda  iqtisodiyotda  resurslarning,  shu  jumladan, 

mehnat  resurslarining  to‘liq  bandlik  darajasini  xarakterlovchi  jami  taklif  egri 

chizig‘ining vertikal qismida ko‘rish mumkin (12.3-rasm). 

Ishsizlikning  tabiiy  darajasi  shuningdek  ishsizlikning  inflyatsiyani 

tezlashtirmaydigan 

darajasi 

(NAIRU