O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti

12.16. Ishlab chiqaruvchilar baholari indekslari 
 
 
Ishlab  chiqaruvchilar  baholari  indekslari  sanoat,  qishloq  ho‘jalik,  qurilish  va 
boshqa mahsulotlar narxlari indekslaridan tarkib topadi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
Ular  kuzatish  uchun  tanlab  olingan  tayanch  sanoat  korxonalarida  ishlab  chiqarilgan 
tovar  -  vakillar  narxlarini  muntazam  qayd  qilib  borish  natijalariga  asoslanadi. 
Indekslarni  tuzishda  vazn  qilib  o‘tgan  yilda  ishlab  chiqarishning  sanoat  tarmoqlari 
bo‘yicha tuzilishi olinadi. Odatda qayd qilish uchun joriy oyda ishlab chiqarilgan va 
yuklab  mamlakat  bozoriga  jo‘natilgan  mahsulotlarning  haqiqiy  baholari  qo‘shilgan 
qiymat, aktsizlar va boshqa soliqlarsiz olinadi. Ro‘yxatga olinadigan narxlar tarkibiga 
mahsulotni  tashish  va  ulgurji  bahoni  belgilashda  hisobga  olinmaydigan  boshqa 
xarajatlar kiritilmaydi. 
 
O‘zbekistonda  bu  indekslar  280  asosiy  sanoat  mahsuloti  turlaridan  tuzilgan 
tovar - vakillar to‘plami bo‘yicha hisoblanadi. 
 
12.17. Qishloq ho‘jalik mahsulotlari bahosi indeksi 
 
 
Bu  indekslar  qishloq  ho‘jalik  mahsulotlarini  ishlab  chiqaruvchilar 
tomonidan  davlatga  va  boshqa  iste’molchilarga  sotilgan  mahsulot  vakillari  to‘plami 
bo‘yicha  o‘rtacha  bozor  baholarining  o‘zgarishini  ta’riflaydi.  O‘zbekistonda  tovar  - 
vakillari  to‘plami  37  qishloq  xo‘jaligi  mahsulot  turlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Davlat 
ehtiyojlari  uchun  sotiladigan  mahsulotlar  bo‘yicha  baholar  indeksi  tayyorlov 
tashkilotlaridan olinadigan ma’lumotlarga asoslanadi. Barcha sotish yo‘llari bo‘yicha 
baholar  indeksini  aniqlash  uchun  o‘rtacha  bozor  baholari  hisoblanadi.  Bunda 
transport,  ortish  -  tushirish,  tayyorlash  xarajatlari  inobatga  olinmaydi.  Umumiy 
baholar indekslari Paashe formulasi asosida hisoblanadi.  
 
Asosiy tushuncha va atamalar 
 
Indeks,  hududiy  indekslar,  halqaro  indekslar,  yakka  indekslar,  guruhiy 
indekslar,  umumiy  indekslar,  zanjirsimon  indekslar,  o‘zgaruvchan  asosli  indekslar, 
o‘zgarmas  asosli  indekslar,  o‘rtacha  indekslar,  agregat  indekslar,  vazn,  vaznsiz 
umumiy  indekslar,  joriy  vaznli  Paashe  indekslari,  bazis  vaznli  Laspeyres  indekslari, 
Fisher indeksi, o‘zgaruvchan tarkibli indekslar, o‘zgarmas tarkibli indekslar, analitik 
indekslar tizimi. 
 
Qisqacha xulosalar  
 
Indeks  ko‘p  qirrali  tushunchadir.  U  turli  sohalarda  qo‘llanib,  ma’lum  maqsad 
uchun  xizmat  qiladi.  Statistikada  bu  atama  murakkab  solishtirma  iqtisodiy 
ko‘rsatkich  ma’nosida  ishlatiladi.  Indeks  umumiy  ko‘rinishda  o‘rganilayotgan 
iqtisodiy  hodisalarni  ikki    holatda  olib,  ularni  maxsus  yo‘l  bilan  o‘lchashdan  hosil 
bo‘lgan ko‘rsatkichlarni taqqoslash hosilasidir.  
Hodisalarning  ikki  holati  orasida  iqtisodiy  jarayon  kechadi,  rivojlanish  yuz 
beradi.  Indekslar  ana  shu  rivojlanish  jarayonining  me’yori  bo‘lib  xizmat  qiladi,  ular 
hodisalarning  nisbiy,  o‘rtacha  va  mutlaq  o‘zgarishlarini  bir  butunlikda  ifodalaydi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
Qiyoslash  uchun  hodisalar  holatlarini  turli  jihatdan  olib  qarash  mumkin  va  natijada 
rivojlanish  jarayonining  har  xil  qirralari  oydinlashadi,  jumladan  ularning  vaqt 
bo‘yicha o‘zgarishi, obyektlar va hududlararo yoki halqaro nisbatlari, reja, shartnoma 
yoki  iqtisodiy  normativlarni  bajarish  darajalari,  iqtisodiy  tuuilmalardagi  ichki 
siljishlar  namoyon  bo‘ladi.  Bu  esa  indekslarni  dinamik,  hududiy,  halqaro,  reja  yoki 
shartnomani  bajarish,  tuzilmaviy  o‘zgarishlar  indeksi  kabi  turlarga  tasniflash  uchun 
nazariy-  uslubiy  zamin  yaratadi.  Shu  bilan  birga  ular  boshqa  belgilar,  masalan, 
to‘plam  birliklarini  qamrab  olish,  tuzilish  shakli,  hisoblash  uslubi  va  hokazolarga 
qarab  ham  tasniflanadi.  Natijada  indekslarning  murakkab,  ko‘p  pog‘onali 
turkumlarining oilasi vujudga keladi. 
Guruhiy indekslar tabiati jihatidan yakka va umumiy indekslar o‘rtasida oraliq 
o‘rinni  egallaydi.  Ayrim  bir  jinsli  tarkibiy  unsurlarning  o‘zgarishini  ifodalovchi 
yakka  indekslarga  nisbatan  ular  umumiy  indeks  xarakteriga  ega.  Bu  holda  gurhiy 
indekslar  ushbu  unsurlarning  o‘rtacha  o‘zgarishini  o‘lchaydi  va  ikki  shaklda: 
o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tarkibli indekslar ko‘rinishida tuziladi. 
Umumiy  to‘plam  chegarasida  muayyan  bir  jinsli  unsurlar  o‘zgarishini 
ifodalovchi  indeks  sifatida  ular  yakka  indekslar  xususiyatiga  ega.  Bu  holda  guruhiy 
indekslar o‘rtacha darajalarni bevosita taqqoslashga asoslanadi. 
Indekslar  iqtisodiy  mazmun  va  talqinga  ega  bo‘lishi  uchun  ularning  asosida 
yotadigan  ko‘rsatkichlar  predmetlik,  moddiylik  xarakteriga  ega  bo‘lishi  kerak.  Aks 
holda  ular  mavhum,  arifmetik  son  bo‘lib  qoladi,  xolos.  Ammo  bu  asosiy  talabni  tor 
chegarada  ko‘rsatkichlarning  bir  o‘lchamligini  yuzaki  ta’minlash  ma’nosida  talqin 
etish noto‘g‘ridir. Indekslar real hodisalar o‘zgarishini ma’lum sharoitda va jihatdan 
kerakli  aniqlik  darajasida  ifodalasa,  demak  ular  iqtisodiy  mazmunga  ega  va  asosiy 
talabga javob beradi. Ushbu bobda ko‘rib chiqilgan barcha indekslar bu talab - shartni 
qoniqtiradi. 
Yakka,  vaznsiz  va  o‘zgarmas  vaznli  umumiy  indekslar  shaklan  nisbiy 
miqdorlarga ko‘proq yaqinlashsa ham, ammo  mazmunan ulardan farq qiladi, chunki 
ular ham nisbiy o‘zgarish bilan birgalikda o‘rtacha va mutlaq o‘zgarishlarni aniqlash 
imkonini  beradi,  predmetlik,  moddiylik  talabiga  asoslanadi.  Shu  bilan  birga  bu 
indekslar  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Vaqt  bo‘yicha  teskarilanish,  omillar 
teskarilanishi,  doiraviy  aylanma  bo‘yicha  teskarilanish,  o‘lchov  usuliga  nisbatan 
barqarorlik kabi xislatlari bilan ular boshqa indekslar toifasidan ajralib turadi. 
Bu  xususiyatlar  o‘zgaruvchan  bazis  yoki  joriy  vaznli  (Laspeyres  va  Paashe  usuli) 
umumiy indekslar uchun xos emas. Shu sababli indekslarning test nazariyasi vujudga 
kelib,  unga  binoan  yuqorida  ko‘rsatilgan  xossalar  ideal  indekslarni  tuzishda  asosiy 
mezonlar  sifatida  qabul  qilinishi  kerak.  Bunday  indekslar  ushbu  nazariya  asoschisi 
Ivring  Fisher  nomi  bilan  Fisher  indekslari  deb  ataladi.  Ular  Laspeyres  va  Paashe 
usulida  tuzilgan  agregat  indekslardan  hisoblangan  geometrik  o‘rtacha  indekslar 
bo‘lib, yuqoridagi xossalarga ega bo‘lgan indekslar turkumini to‘ldiradi. 
Umumiy  indekslarning  asosiy  shakli  agregat  indekslarni  hisoblash,  sifat 
ko‘rsatkichlar  uchun  ularni  Paashe  usulida,  ya’ni  joriy  vazn  bilan,  miqdoriy 
ko‘rsatkichlar  uchun  esa  Laspeyres  usulida(bazis  vazn  bilan)  tuzish  haqidagi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
statistikaga oid darslik va qo‘llanmalarda xanuzgacha keng targ‘ib etib kelinayotgan 
metodologik  yechim  -  tavsiya  na  nazariy  va  na  amaliy  jihatdan  asosga  ega.  Har 
qanday  agregat  indeks  surati  yoki  maxrajidagi  ko‘rsatkichlardan  biri  real,  hayotda 
mavjud bo‘lgan iqtisodiy voqeani o‘lchovchi ko‘rsatkich emas, u ma’lum shart bilan 
hisoblab  topilgan  shartli  ko‘rsatkichdir.  Demak,  uning  predmetligi,  moddiyligi, 
iqtisodiy  realligi  bu  holda  shartli  tushunchadir.  Indeksning  iqtisodiy  mazmuni  qaysi 
davr ko‘rsatkichi vazn qilib olinishi bilan belgilanmaydi. Balki u qanday sharoitda va 
bog‘lanishda,  rivojlanish  jarayonining  qaysi  jihatini  oydinlashtirishi,  o‘lchashi  bilan 
indeksning  iqtisodiy  mohiyati  aniqlanadi.  Ana  shu  jihatdan  har  bir  indeks  hodisa 
o‘zgarishining  asosiy  me’yori  bo‘lib,  uning  nisbiy,  o‘rtacha  mutlaq  miqdorini 
aniqlash  imkonini  beradi.  Shu  bilan  birga  har  bir  indeks  nazariy  va  amaliy  jihatdan 
ijobiy  tomonlarga  ham,  kamchiliklarga  ham  ega.  Ideal  indekslar  yo‘q,  bo‘lishi  ham 
mumkin emas. 
 
Nazorat va mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 
 
1. 
Indeks deganda nimani tushunasiz? 
2. 
Indeks usulining funksiyalari nimalardan iborat? 
3. 
Indeksning qanday turlarini bilasiz? 
4. 
Indekslar yordamida qanday masalalar yechiladi? 
5. 
Indeks usuli yordamida qanday jarayonlar o‘rganiladi? 
6. 
Indekslarning  nisbiy  miqdorlardan  farqi  bormi?  Bor  bo‘lsa  ularni  ko‘rsatib 
bering. 
7. 
Joriy davr va joriy ko‘rsatkich nima? Bazis (zaminiy) davr va ko‘rsatkich-chi? 
8. 
Yakka indeks deganda nimani tushunasiz? 
9. 
Yakka indekslarning qanday turlarini bilasiz? 
10.  Yakka indekslarga qanday xususiyatlar xos? 
11.  Guruhiy indekslar nima? Ular qanday xususiyatlarga ega? 
12.  12. Guruhiy indekslarga misollar keltiring. 
13.  Guruhiy indekslar qanday shakllarda tuziladi? 
14.  Toshkent  Davlat  Iqtisodiyot  Universitetida  shartnoma  asosida  o‘qiydigan 
talabalar uchun bir yillik o‘qish haqi quyidagicha bo‘lgan: 
1-jadval 
TDIUda bir yillik o‘qish haqi 
 
Bir yillik haq  
(ming so‘m) 
Talabalar soni 
 
O‘qish shakllari 
2001/2002 
2000/2001 
2001/2002 
2000/2001 
Bakalavriat: 
 
 
 
 
Kunduzgi 
310,0 
240,0 
2907 
2517 
Sirtqi 
130,0 
100,0 
1995 
1984 
Ikkinchi soha 
155,0 
120,0 
1146 
1154 
Magistratura 
340,0 
260,0 
642 
414 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
O‘qish  haqi  uchun  yakka  indekslarni,  guruhiy  indekslarni  (bakalavriat  va 
magistratura uchun alohida) va umumiy indekslarni hisoblang. 
15.  Umumiy indeks deganda nimani tushunasiz? 
16.  O‘zbekistonda  sanoat  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  oldingi  yilga  nisbatan 
oshgan (foiz): 
1996 
1997 
1998 
1999 
2000 
6,3 
6,5 
5,8 
6,14 
6,4 
 
1995 yilga nisbatan har qaysi yil sanoat ishlab chiqarish hajmi qanday o‘zgargan? 
17.  2000 yilda O‘zbekistonda qishloq ho‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 
1995 yilga nisbatan 13,7% oshgan, 1997 yilga nisbatan esa 12,4% oshgan. 1997 
yilda 1995 yilga nisbatan u qanday o‘zgargan? 
18.  1995 yilga nisbatan O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 1998 yilda 11,7%, 2000 
yilda esa 21,1% ko‘paygan. 2000 yilda 1998 yilga nisbatan u qanday o‘zgargan? 
19.  O‘rtacha  vaznsiz  indekslarning  qanday  turlarini  bilasiz?  Ular  qanday 
xususiyatlarga ega? 
20.  Karli  arifmetik  o‘rtacha  vaznsiz  indeksi  qanday  tuziladi  va  qachon  qo‘llanadi? 
Garmonik o‘rtacha vaznsiz indeks-chi? Geometrik o‘rtacha vaznsiz indeks-chi? 
21.  Dyuto vaznsiz umumiy indeksi qanday tartibda tuziladi va qachon qo‘llanadi? 
22.  Agregat indekslar nima? Ular qanday tartibda tuziladi? 
23.  Agregat  indekslarni  tuzishda  vazn  masalasi  nima  uchun  tug‘iladi  va  qanday 
yechiladi? 
24.  Paashe  joriy  vaznli  agregat  indeksi  qanday  tartibda  hisoblanadi  va  qachon 
qo‘llanadi?  Ularning  nazariy  va  amaliy  jihatdan  ijobiy  va  salbiy  tomonlarini 
tushuntirib bering. 
25.  Namangan  shahar  bozorlarida  2002  yil  may  va  iyun  oylarida  mahsulotlarni 
sotish narxlari haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 
12-jadval 
Namangan shahar bozorlaridagi narx-navolar 
 
Sotilgan miqdori 
1 birlik narxi (mln.so‘m) 
 
Mahsulot nomi 
 
O‘lchov birligi 
May 
Iyun 
May 
Iyun 
Go‘sht 
T 
400 
500 
2,0 
1,8 
Kartoshka 
T 
600 
450 
0,12 
0,15 
Erkaklar ko‘ylagi 
Ming dona 
50 
50 
5,0 
5,0 
Ayollar tuflisi 
Ming juft 
30 
35 
18,0 
15,5 
 
12-jadval  ma’lumotlariga  asosan  Namangan  shahar  bozorlari  uchun  narxlar,  savdo 
jismoniy hajmi va tovar aylanmasi Paashe agregat indekslarini hisoblang. 
 
26.  Laspeyresning  bazis  vaznli  agregat  indekslari  haqida  nimalarni  bilasiz?  12.9-
jadval ma’lumotlariga asosan Namangan shahar bozorlari uchun narxlar, savdo 
jismoniy  hajmi  va  tovar  aylanmasi  agregat  indekslarini  Laspeyres  usulida 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
hisoblang!  Olingan  natijalarni  Paashe  indekslarni  hisoblash  yakunlari  bilan 
taqqoslab, farqlarini tushuntirib bering. 
27.  Edjuart-Marshall 
agregat 
indekslarni 
qanday 
tuziladi? 
Ular 
qanday 
xususiyatlarga ega? 
28.  12-jadval  ma’lumotlari  asosida  Edjuart-Marshall  usulida  narxlar,  sotish 
jismoniy hajmi va tovar aylanmasi indekslarini hisoblang. 
29.  Indeks test nazariyasining mohiyatini tushuntirib bering. 
30.  12-jadval ma’lumotlariga ko‘ra Fisher usulida narxlar, sotish jismoniy hajmi va 
tovar aylanmasining umumiy indekslarini hisoblang. 
31.  Vaznli  o‘rtacha  indekslar  haqida  nimalarni  bilasiz?  Ularni  mustaqil  indekslar 
shakli ekanligini asoslab bering. 
32.  Vaznli  arifmetik  o‘rtacha  indeks  qanday  tuziladi  va  qachon  qo‘llanadi?  Vaznli 
garmonik  o‘rtacha  indeks-chi?  Vaznli  geometrik  o‘rtacha  indeks  bo‘lishi 
mumkin-mi? 
33.  Namangan  shahar  bozorlari  uchun  umumiy  narxlar  va  savdo  jismoniy  hajmi 
indekslarini  vaznli  arifmetik  o‘rtacha  va  vaznli  garmonik  o‘rtacha  indekslar 
shaklida hisoblash uchun 12-jadval ma’lumotlarini qanday tartibda qayta ishlab 
chiqish kerak? 
34.  Iste’mol  indekslar  deganda  nimani  tushunasiz?  Ularni  hisoblashda  statistika 
fanining qanday usullari va indekslarning turlari qo‘llanadi? 
35.  Iste’mol savati nima? U qanday tartibda tuziladi? 
36.  Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi indekslari qanday tartibda tuziladi 
va indekslarning qaysi turlariga tayanadi? 
37.  Real YaIM va YaIM deflyatori haqida nima ayta olasiz? Ular qanday tuziladi? 
38.  Qishloq ho‘jalik mahsulotlarini xarid qilish narxlari indekslari haqida nimalarni 
bilasiz? Ularni hisoblash tartibini tushuntirib bering. 
39.  Qurilish  smeta  narxlari  (qiymati)  va  investitsiyalar  jismoniy  hajmi  indekslari 
nima va ular qanday tartibda tuziladi? 
40.  Transport va boshqa xizmatlar tarif indekslari haqida nimalarni bilasiz? 
41.  Sovet  tuzumi  davrida  yaratilgan  va  hozirgi  zamonda  ham  chop  etilayotgan 
o‘quv  qo‘llanmalarda  «agregat  indekslar  umumiy  indekslarning  asosiy  shakli, 
sifat  ko‘rsatkichlar  uchun  ularni  Paashe  usulida  (joriy  vazn  bilan),  miqdoriy 
ko‘rsatkichlar  uchun  esa  –  Laspeyres  usulida  (bazis  vazn  bilan)  tuzish  kerak» 
degan  uslubiy  qoida  keng  targ‘ib  etiladi.  Siz  bu  fikrga  qo‘shilasizmi?  O‘z 
qarashingizni isbotlab bering. 
42.  O‘zaro bog‘langan indekslar tizimi nima? Bunday indekslar qanday bog‘lanish 
turkumi (tipi)ni ifodalaydi? Additiv tipdagi bog‘lanishni indeks usulida o‘rganib 
bo‘ladimi? 
43.  Iste’mol  narxlari  va  sanoat  ishlab  chiqarish  indekslariga  haqiqiy  ma’lumotlar 
asosida misollar tuzib yeching. Olingan natijalarni izohlab bering. 
44.  2001 yil mart oyida O‘zbekiston iqtisodiyoti nominal ish haqi (hisoblangan haq) 
fevral  oyiga  nisbatan  6,4%  ko‘paygan,  iste’mol  narxlari  indeksi  esa  2,9% 
oshgan. Real ish haqi qanday o‘zgargan? 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
45.  2001 yil birinchi choragida nominal (joriy narxlar) YaIM O‘zbekistonda o‘tgan 
yil  birinchi  choragiga  nisbatan  57,3%  oshgan,  ishlab  chiqaruvchilar  narxi 
indeksi  esa  57,2%  ko‘paygan.  Real  YaIM  qanday  o‘zgargan?  Ushbu  davrda 
O‘zbekiston aholisi 1,1% ko‘paygan. Jon boshiga real YaIM qanday o‘zgargan? 
 
Asosiy adabiyotlar 
 
1.  Ефимова Н.В. Практикум по общей теории статистики. 2-из. – М.: Финан-
сы и статистика, 2006, 336 с. 
2.  Соатов Н.М., Тиллахўжаева Г.Н. Бозор жараёнларининг индекс таҳлили – 
Т.: ТДИУ, 2005, 250 б. 
3.  Соатов  Н.М.  Статистика.  Дарслик.  –  Т.:  Тиббиёт  нашриёти,  2003,  567  – 
628-б.
 
4.  Макарова Н.В. Статистика в Eхcel. – М.: Финансы и статистика, 2003, 368 
с. 
5. 
Г.В.Ковалевский.  Индексный  метод  в  экономике.  -М.:  Финансы  и  стати-
стика, 1989, 239-б. 
6. 
П.Кёвеш.  Теория  индексов  и  практика  экономического  анализа.  Перев.  с 
анг. -М.: Финансы и статистика, 1990, 303 б. 
7. 
Р.А.Аллен.  Экономические индексы.  Перев.  с  анг.  -М.:  Статистика, 1980, 
256 б. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
XIII bob. IQTISODIY BALANSLAR 
 
 
Balans so‘zi fransuzcha “balance” so‘zidan kelib chiqib, tarozi degan lug‘aviy 
ma’noga  ega.  Balanslashtirish  -  demak,  barqarorlikni  ta’minlash,  tomonlarni 
tenglashtirish,  bir-biriga  muvofiqlashtirish,  ixtiloflikni  yo‘qotib  muvozanat  holga 
keltirishdir. 
 
13.1. Statistikada balans usulining mohiyati va ahamiyati 
 
 
Iqtisodiyot juda murakkab ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, u turli tuman faoliyat 
turlarini,  ho‘jalik  yurituvchi  subyektlar  va  ularning  say-harakatlarini,  ular  orasidagi 
o‘zaro  munosabatlarni,  kundalik  turmushimizda  sodir  bo‘ladigan  besanoq  hodisa  va 
jarayonlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Zohiriy  hodisa  va  jarayonlar  orasidagi  o‘zaro 
bog‘lanishlar  ko‘pincha  additiv shaklda kechadi.  Ular, bir  tarafdan,  birin-ketin sodir 
bo‘lib  bir-biriga  qo‘shilib,  kattalashib  boradi,  ikkinchi  tomondan  esa  asta-sekin  bir-
biridan ayirilib, umumiylikdan ajralib kichiklashib turadi. Iqtisodiy tizim hodisalarida 
kuzatiladigan  bunday  qarama-qarshi  say-harakatlar,  o‘zgarishlar  ularni  doimo 
muvofiqlashtirib turishni, o‘zaro bog‘lab yagona muvozanat holatga keltirishni talab 
qiladi. Iqtisodiy balanslar ana shunday maqsad uchun xizmat qiladi. Ular iqtisodiyot 
qarama-qarshi tomonlarini bir-biriga moslashuv jarayonlarini tasvirlaydi. 
 
 
Statistikada  balans  deganda  o‘zaro  bog‘langan 
va 
bir-birini 
taqozo 
etuvchi 
hisoblashlar 
va 
ko‘rsatkichlar tizimi tushuniladi. Har qanday balansni 
tuzish  jarayoni  ikki  qarama-qarshi  qutblarni,  o‘zaro 
zid  tomonlarni  bir-biriga  tenglashtirib  moslashtirish, 
uzviy  muvofiqlashtirib  muvozanat  holga  keltirishdan 
iborat.  
 
Bu  yerda  kirim  va  chiqimlarni,  turli  resurslar:  moddiy,  tabiiy,  moliyaviy, 
mehnat  va  boshqalar  bilan  ulardan  foydalanishni,  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish 
hajmi  va  ularga  talablarni,  tovar  va  xizmatlar  eksporti  va  importini,  tashqi  iqtisodiy 
aloqalar bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lovlar va kirimlarni, iqtisodiy aylanmaga chiqarilgan 
pullar  va  tovarlar  qiymatini,  ishlab  chiqarish  bilan  iste’mol  va  jamg‘armalarni 
muvofiqlashtirish  nazarda  tutiladi.  Ammo  balans  usulining  mohiyatini  iqtisodiy 
hodisalarning 
ikkita 
o‘zaro 
bog‘langan 
tomonlarini 
bir-biriga 
miqdoriy 
muvozanatlashtirishga olib borib taqash mumkin emas. U jamiyat hayotida haqiqatda 
mavjud  bo‘lgan  barcha  iqtisodiy  bog‘lanishlar  va  proporsiyalarni  aniqlash  va 
ta’minlash usulidir. Mohiyatan bu usul nafaqat bozor iqtisodiyotining turli tomonlari 
va  jarayonlari  yagonaviyligiga  tayanadi,  balki  shu  bilan  birga  undan  kelib  chiqadi. 
Balans  usuli  mikroiqtisodiy  darajada  ham,  makroiqtisodiy  miqyosda  ham  keng 
qo‘llanadi.  Mikroiqtisodiy  darajada  bu  usul  yordamida  ho‘jalik  yurituvchi 
subyektlarning  daromadlari  va  xarajatlari  orasidagi  proporsiyalar,    faoliyatga  jalb 
qilingan  turli  xil  mablag‘larning  tuzilishi  va  joylanishi  bilan  ularning  tashkil  topish 
Statistikada  balans  - 
bu  o‘zaro  bog‘langan, 
muvofiqlashtirilgan 
ko‘rsatkichlar 
va 
hisoblashlar tizimidir. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
manbalari  va  foydalanish  ko‘rsatkichlari  orasidagi  o‘zaro  bog‘lanishlar  o‘rganiladi. 
Korxona  va  tashkilotlarda  yuritiladigan  buxgalteriya  hisobining  barcha  hisoblama 
(schet)lari balans usuliga tayanadi. 
 
Mamlakat va  mintaqalar miqyosida turli xil makroiqtisodiy balanslar tuziladi, 
ular  iqtisodiyot  tarmoqlari  va  sektorlari  rivojlanishidagi  proporsiyalarni,  ishlab 
chiqarish, iste’mol va jamg‘arish orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni, moddiy, moliyaviy 
va  mehnat  resurslarining  shakllanishi  va  tuzilishi  hamda  ulardan  foydalanish 
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni aks ettiradi. 
 
Bozor  iqtisodiyotining  tub  xususiyatlari  moddiy  va  tarmoqlararo  balanslar 
bilan bir qatorda moliyaviy balanslar tuzish zaruriyatini yuzaga chiqaradi.  
 
Moliyaviy  balanslarni  pulda  ifodalangan  moddiy  balanslar  bilan  almashtirib 
yuborish,  ularni  bir-biriga  tenglashtirish  mumkin  emas.  Moliyaviy  balanslar  -  bu 
shunday  balanslarki,  ular  kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishning  moliyaviy 
tarafini  va  pul  -  moliya  resurslarining  harakatini  tasvirlaydi.  Bu  balanslarga  misol 
qilib,  davlat  budjeti  ijrosi,  korxonalar,  tashkilotlar,  vazirlik  va  idoralarning 
daromadlari  va  xarajatlari  balansi,  uy  ho‘jaliklarining  pul  daromadlari  va  xarajatlari 
balansi, Markaziy Bankning kredit - kassa rejalarining ijrosi, mamlakatning umumiy 
moliyaviy  balansini  ko‘rsatish  mumkin.  Makroiqtisodiy  miqyosda  tuziladigan 
moliyaviy  balanslar  yalpi  milliy  daromad  barpo  etish,  taqsimlash  va  foydalanish 
jarayonining turli jihatlarini oydinlashtirish,  iqtisodiy - doiraviy aylanmaga faol ta’sir 
etish,  milliy  iqtisodiyot  va  uning  sektor  hamda  tarmoqlari,  viloyatlar  va  iqtisodiy 
hududlar, 
ma’muriy-hududiy 
 
tuzilmalar 
rivojlanishida 
ilmiy 
asoslangan 
proporsiyalarni ta’minlash imkonini beradi. 
 
Asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlar  va  proporsiyalarni  aniqlash,  to‘g‘ri  va 
teskari  tarmoqlararo  va  hududlararo  o‘zaro  bog‘lanishlarni  belgilash  uchun  tovar  va 
xizmatlarni  ishlab  chiqarish  va  taqsimlash  tarmoqlararo  va  hududlararo  shaxmat 
balanslari  katta  ahamiyatga  ega.  Ular  zaminida  chiziqli  tenglamalar  tizimini  EHM 
yordamida  tuzish  va  yechish  yotadi.    Balans  usulini  doimo  takomillashtirish  va 
qo‘llanish doirasini kengaytirish muhim nazariy va amaliy masaladir.