O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura bo’limi qo’l yozma huquqida

Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi.  Magistirlik dissertatsiya 
ishining tartibi kirish, uchta  bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
hamda ilovalardan iborat. Uning hajmi 122 betdan iborat bo’lib, tarkibida 30 ga 
yaqin jadvallar va 10 dan ortiq rasm  va chizmalar  mavjud.  Magistirlik 
dissertatsiya ishidagi taklif va tavsiyalar shirkat  amaliyotida foydalanilsa, 
xususiy uy-joy mulkdorlari shirkati moliyasi yanada yaxshilanadi.   
 

---

10 
I BOB. XIZMAT KO’RSATISH KORXONALARI MOLIYASINING 
IJTIMOIY-IQTISODIY AHAMIYATI 
 
1.1. Milliy iqtisodiyotni barqarorlashtirishda xizmat ko’rsatish korxonalari 
moliyasining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati 
 
Respublikamiz  o’zining  ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti yo’lida shahdam 
qadamlar ila rivojlanib  borar ekan, iqtisodiy o’sishning bir bosqichida asosiy 
vazifalar qatorida mahsulot ishlab chiqarish hamda aholiga xizmat ko’rsatish, 
servis faoliyati muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bozor munosabatlari sharoitida 
xizmat  ko’rsatish  tarmoqlari  ham iqtisodiyotning  muhim  bir  sohasi  sifatida 
rivojlanmoqda.  Ushbu  sohaning o’ziga  xos  xususiyatlari  uning  iqtisodiy  va 
ijtimoiy  tabiatidan  kelib  chiqishidir hamda ular  bilan  bevosita  bog’liq  holda 
rivojlanishidir.  Xizmat ko’rsatish sohasining nechog’lik muhimligi  milliy 
iqtisodiyotimiz 
tarkibida uning 
tarmoqlarini rivojlantirmasdan 
turib, 
iqtisodiyotni modernizatsiyalash hamda isloh qilish samarasiz natijalarga olib 
kelishligi bilan belgilanadi. Xizmat ko’rsatish sohasi jamiyat hayotini yanada 
yaxshilashga qaratilganligi sababli uning faoliyat doirasi juda keng.  
Bozor iqtisodiyoti to’laqonli amal qilishi uchun uning infrastrukturasi 
ishlab turishi lozim. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek, – 
“infrastruktura kompleksi iqtisodiyotimizning butun strukturasi tayanadigan 
poydevordir. Respublika butun xalq xo’jalik kompleksi ishining uyg’unligi, 
uning samaradorligi, shuningdek, chet el sarmoyalarini jalb qilish va 
o’zlashtirish imkoniyati butunlay infrastruktura tizimi rivojining holatiga va 
darajasiga bog’liqdir”
1
.  
Bu maqsadga erishish uchun ko’p jihatdan mamlakat iqtisodiyotida 
moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish, ehtiyojlarni 
qondirish asosiy vazifa sifatida amalga oshiriladi. 
Jamiyat o’zining ishlab chiqarish imkoniyatlarini ehtiyojlarga monand 
ravishda rivojlantirib borishi shart. Aks holda, inson ehtiyojlarining ko’p qismi 
qondirilmay qoladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayishi esa ishlab 
                                           
1
 Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. –T.:O’zbekiston, 1995-y, 240-b. 

---

11 
chiqarishga xizmat qiluvchi xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish zaruriyatini 
keltirib chiqaradi. 
Hozirgi kunda tarmoqlarning xalqaro tasniflashtirilishida uch sektorga 
bo’linishi qabul qilingan: birlamchi (qishloq xo’jaligi, qazib olish sanoati), 
ikkilamchi (qayta ishlash sanoati) va uchlamchi (xizmatlar sohasi yoki ijtimoiy 
soha).  Bugungi kunda iqtisodiy adabiyotlarda xizmatlar sohasining chegaralari 
to’g’risida turli xil fikrlar mavjud. Jumladan, ushbu sohaga turli xildagi 
xizmatlar hisoblangan maishiy xizmatlar, yo’lovchi transporti xizatlari, aloqa 
xizmatlari, turar joy-kommunal xizmatlari, ta’lim, madaniyat, turistik-
ekskursiya, jismoniy tarbiya va sport, tibbiy, sanatoriya-sog’lomlashtirish, 
huquqiy tavsifdagi xizmatlar va boshqa turdagi xizmatlarning qo’shilishi, ushbu 
xizmatlarga xos bo’lgan bir-biriga o’xshash ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalari 
mazmunlariga ko’ra asoslangan hisoblanadi. 
Insoniyat tamaddunining so’nggi bir asrlik davrida xizmat ko’rsatish sohasi 
shunchalik  rivojlanib  bordiki,  u  o’zining  bu  rivojlanishi  bilan  mamlakat 
iqtisodiyotining  ham  jadal  sur’atlar  bilan  yuksalishiga  sababchi  bo’ldi.  Hozirgi 
vaqtda  respublika iqtisodiyoti  xizmatlar  sohasi  va  uning  infratuzilmasi  bilan 
chambarchas ajralmas ravishda rivojlanib bormoqda. 
Mamlakatimiz rahbari ta’kidlaganlaridek, “... xizmat ko’rsatish sohasi 
iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishning eng muhim  manbai va omili 
hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni 
shakllantirish, aholi bandligini ta’minlash, odamlarning farovonligini oshirishda 
yetakchi o’rin tutishini ko’rsatmoqda”
1
. 
So’nggi yillarda iqtisodiyotimizda ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish 
foliyatida  soliq yukining pasaytirilishi va soliq tizimining soddalashtirilishi 
evaziga bir qator samarasiz soliqlarning, ya’ni ekologiya solig’i  (2007-yilda), 
                                           
1
  Karimov  I.A. 2015-yilda  iqtisodiyotimizda  tub  tarkibiy  o’zgarishlarni  amalga  oshirish,  modernizatsiya  va 
diversifikatsiya  jarayonlarini  izchil  davom  ettirish  hisobidan  xususiy  mulk  va  xususiy  tadbirkorlikka  keng  yo’l 
ochib  berish  –  ustuvor  vazifamizdir.  O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 
2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng 
muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisdagi ma’ruzasi, Xalq so’zi, 2015-
yil, 17-yanvar, 2-bet.. 

---

12 
savdo qilish huquqi uchun yig’imlarning (2007-yilda) bekor qilinishi ham ta’sir 
qildi. Barcha iqtisodiyot tarmoqlaridagi xizmat ko’rsatish faoliyati bilan 
shug’ullanuvchi mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun, byudjetdan tashqari 
pensiya jamg’armasi, byudjetdan tashqari umumta’lim  maktablari, kasb-hunar 
kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, 
mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar, 
Respublika yo’l fondiga to’lovlari o’rniga yagona soliq to’lovi joriy etildi hamda 
jami hisoblangan 15,2 foizlik stavka 2015-yilga kelib 6  foizni tashkil etdi. 
Qolaversa, 2014-yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 20,5 foizdan 20 foizga 
kamaytirildi.
1
  Bu kabi imtiyozlar xizmatlar bozori tarkibida yangi servis 
ko’rsatish sub’ektlarining  takomillashuviga zamin yaratib kelmoqda. Buning 
natijasida, 2014-yilda ushbu soha bo’yicha jami 82261,2 mlrd. so’mlik xizmatlar 
hamda 22683,1 mlrd. so’mlik  pullik xizmatlar yaratildi.
2
  Yuqoridagi 
ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, xizmat ko’rsatish sohasi  umuman olganda 
o’sish tendensiyasiga ega. 
Xizmat ko’rsatish tushunchasiga to’xtaladigan bo’lsak, hamon xizmatning 
ta’rifi  bo’yicha  olimlarimiz  bir  to’xtamga  kelishgan  emas.  Shu  tufayli, 
fikrimizni xizmatning ta’rifini keltirishga qaratamiz.  
Fikrimizcha,  xizmatga  quyidagicha  ta’rif  berish  mumkin.  Xizmat 
deyilganda  insonning,  mehnat  jamoasining,  hududning,  davlat  va  jamiyatning 
ma’lum  bir  ehtiyojini  qondirishga qaratilgan kishilarning  naf  keltiradigan ongli 
faoliyati tushuniladi.  
Xizmat  bir  vaqtning  o’zida  ham  iqtisodiy,  ham  ijtimoiy  sohadir.  Uning 
iqtisodiy sohaligi mazkur sohada mamlakat yalpi ichki mahsulotining bir qismi 
yaratilishi  bilan  izohlansa,  ijtimoiy  sohaligi  xizmatlarning  aksariyat  qismi 
insonlar hayotini yaxshilash va yashashini qulaylashtirishga qaratilganligi bilan 
xarakterlanadi.  
                                           
1
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2015-yilgi asosiy makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-2270 sonli Qarori, Toshkent sh., 2014-
yil 4-dekabr. 
2
 “
Экономика Узбекистана” информационно-аналитический бюллетень, Ташкент-2015, 10-bet. 

---

13 
Jahon iqtisodiyotiga nazar tashlaydigan bo’lsak, dunyoning rivojlangan 
mamlakatlarida “YIM tarkibida xizmatlar sohasini ulushi AQShda 78,5%, 
Germaniyada 69,1 %, Rossiyada 43,4 %ni … tashkil etadi”
1
.  
Mamlakatimiz iqtisodiyotida ham xizmat ko’rsatish sohasining ulushi 
respublika YIMda yil sayin sezilarli tarzda o’zgarmoqda. Buni quyida keltirilgan 
rasm orqali ham bilishimiz mumkin.