O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

 
Qadimgi Shumer va Bobilda ijtimoiy tafakkur 
Shumerliklar  madaniyati  Misr  bilan  bir  qatorda  dunyodagi  eng  qadimgi 
yodgorliklardan 
biridir. 
Eramizdan 
oldingi 
IV 
mingyillik 
oxirida 
Baynalnahrayndagi  Dajla  va  Frot  daryolari  vodiysida  mehnat  taqsimoti  tufayli 
jamiyat  toifalarga  bo‘lingan  edi.  Ammo  Misrdan  farqli  o‘laroq,  Baynalnahrayn 
madaniyati  bir  xil  emas  edi.  Uni  vujudga  kelishida  Shumer  xalqi  ishtirok  etgan 
bo‘lib,  uning  tili  bizga  ma’lum  bo‘lgan  tillar  guruhining  hech  biriga  kirmaydi. 

---

42 
 
Baynalnahrayn  yozuvi  Shumer  xalqi  ijodidir.  Bu  mixxat  yozuvini  avval 
akkadliklar,  keyinroq  Old  Osiyoning  boshqa  xalqlari  ham  iqtibos  qilgan  edilar. 
Bu  yozuv  uch  ming  yil  davomida  tadrijiy  rivojlanish  va  takomillashishda 
bo‘lganligi  isbotlangan.  Shumer  yozuvi  matnlarining  bizgacha  yetib  kelganlari 
eramizdan oldingi XIX-XVIII asrlarga taalluqli bo‘lib, bu vaqtda Shumer tili yo‘q 
bo‘la boshlagan edi.  
To‘fon  to‘g‘risidagi  Shumer  afsonasida  xudolar  tomonidan  inson  zotining 
yaratilishi  va  yer  yuzidagi  tartiblarning  qanchalik  mukammalligi  bayon  qilingan 
edi.  Ammo  noma’lum  sabablarga  ko‘ra,  xudolar  insoniyatni  yo‘q  qilishga  qaror 
qilganliklari bayon etiladi. Adolatli va taqvodor hukmdor Ziusudra ilohiy vahiyga 
bo‘ysunib,  katta  kema  qurganligi  va  shu  tufayli  najot  topib,  xudolar  tomonidan 
abadiy  hayotga  loyiq  ko‘rilganligi  ta’kidlangan.  Matnda  “barcha  o‘simliklar  va 
inson  urug‘i  ismlarining  najotkori”,  deb  atalgan  Ziusudra  xudolar  tomonidan 
Quyosh 
chiqadigan 
mamlakat 
oroli 
bo‘lgan 
Tilmunga 
(Bahrayn) 
joylashtirilganligi qayd etilgan. “Ism, shumerliklar tasavvurida dunyoning barcha 
moddiy hodislarining ruhiga o‘xshash mohiyatdir”. 
Shumerliklarning  ko‘mish  marosimida  kuylanadigan  marsiyalarining  biri 
“inson va uning shaxsiy xudosi”, deb nomlanadi. Unda taqdirga tan bergan, aqlli 
kishining to‘satdan kasallikka chalinganligi va shu munosabat bilan o‘z xudosiga 
najot istab murojaat qilishi tasvirlangan. Bu ilk diniy-falsafiy asar ekanligi uning 
mazmunidan  anglashiladi.  Bunda  azob-uqubatlar  sababi,  dunyoviy  adolatsizlik, 
taqdirning  ko‘r-ko‘rona  ish  tutishi,  olijanob  kishi  hissasiga  tushgan  sinovlarning 
bayoni  berilgan.  “Men  –  aqli  raso  kishi  bo‘laturib  nega  johil  yoshlar  bilan  ish 
yuritishim kerak, - deb savol qo‘yadi azob tortayotgan shaxs. Men bilag‘on kishi 
bo‘lsamu, nega meni johillar qatoriga qo‘yishadi? Atrofda yegulik farovon bo‘lsa-
da, mening yeguligim – ochlik”.  
Bir tomondan ayrim shaxslarning qo‘lida katta boyliklar to‘planishi, ikkinchi 
tomondan  esa,  quyi  tabaqadagi  ozod  yollanma  kishilarning  qashshoqlashib 
borishi, ijtimoiy qarama-qarshiliklarni keskinlashtirganligi birinchi Bobil sulolasi 
davrida  (eramizdan  oldingi  II  mingyillik  boshida)  ochiq  namoyon  bo‘lgan  edi. 
Natijada shu davrda  mashhur podsho Xammurapining qonunlar  majmuasi  ishlab 
chiqilgan  edi.  Bunda  diniy  qarashlardan  ko‘ra,  ko‘proq  dunyoviy  ishlarga, 
jumladan  jinoyat  va  jazoga,  yangi  iqtisodiy  munosabatlardan  kelib  chiqib 
yondoshilganligi  aks  etgan.  Jinoyatni  kelib  chiqishi  talqinida  “g‘ayri  tabiiy” 
kuchlar aralashuviga yo‘l qo‘yilmagan. Yuridik hujjatlarning guvohlik berishicha, 
hukmdorlar o‘z qaror va hukmlarida hurmat yuzasidan ilohiy kuchlarga murojaat 
qilsalar-da,  muayyan  huquqiy  tadbirlarda  ko‘proq  dunyoviy  jihatni  hisobga 
olganlar.  Hukmlar  ijtimoiy  boshqaruv  ehtiyojlarini  hisobga  olib  hukmdorlarning 
hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan edi.  

---

43