O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

Konfusiyda tartib tushunchasi 
G‘arbiy  Chjou  sulolasi    davridagi    muayyan  me’yorlar,  munosabatlar, 
harakatlar,  huquq  va  burchlarni  ifodalovchi  tartib  tushunchasining  (li)  ilk 
ma’nosini  Konfusiy  namunaviy  g‘oya  sifatida  tavsiya  etadi.  Uning  fikricha, 
tartib  insonning  tabiatga,  jumladan,  kishilar  o‘rtasidagi  munosabatlarida 

---

55 
 
namoyon bo‘ladigan umumiy orzudagi istak tufayli o‘rnatiladi. Tartib (li) tashqi 
xatti-harakatni, ya’ni etiketni ham o‘z ichiga oluvchi axloqiy tushuncha sifatida 
namoyon  bo‘ladi.  Tartibga  asliy  kelib  chiqish  jihatdan  rioya  etish  burch 
majburiyatlarini  maqsadga  muvofiq  ravishda  bajarishga  olib  keladi.  “Agar 
oliyjanob  er  (szyun  szi)  aniq  ish  tutuvchi  va  vaqtni  bekorga  sarflamaydigan 
bo‘lsa,  basharti  u  boshqalarga  nisbatan  hurmat  bilan  muomala  qiladigan  va 
tartibga  rioya  etuvchi  bo‘lsa,  unda  to‘rt  dengiz  orasida  yashovchi  kishilar  unga 
birodar bo‘ladilar”. Tartib  (li)  xayrli  ish (de) bilan to‘ldiriladi: “Szichan  haqida 
gapirgan  muallim,  uning  oliyjanob  er  kishiga  taalluqli  to‘rt  xayrli  ishini 
ta’kidlab  o‘tgan.  Xususiy  xatti-harakatida  u  muloyim,  xizmatda-aniq  ish 
tutuvchi,  insonparvar  va  odamlarga  nisbatan  adolatli”.  Konfusiy  fikricha,  o‘z 
vazifalarini  ana  shunday  tartibga  binoan  bajarish  zaruriy  ravishda 
odamgarchilikning  (jen)  namoyon  bo‘lishiga  olib  keladi.  Odamgarchilik  – 
insonga  nisbatan  qo‘yiladigan  barcha  talablarning  asosidir.  Insonning  yashash 
tarzi  shunchalik  ijtimoiydirki,  u  uni  boshqarib  turuvchi  quyidagilarsiz  yashay 
olmaydi:  a)  o‘zing  nimaga  erishmoqchi  bo‘lsang,  boshqalarga  ham  shunga 
erishishga  yordam  ber;  b)  o‘zing  xohlamagan  narsani,  boshqalarga  ham  ravo 
ko‘rma. 
Odamlar oilaviy sharoitga bog‘lik ravishda, keyin esa, ijtimoiy holatlarga 
nisbatan 
bir-birlaridan 
farqlanadilar. 
Oilaviy 
otasolorlik 
(patriarxal) 
munosabatlaridan  Konfusiy  o‘g‘illik  va  birodarlik  oliijanobligi  (syao  ti)  asosiy 
qoidasini  keltirib  chiqaradi.  Ijtimoiy  munosabatlarga  oilaviy  munosabatlar 
tengdirlar.  Fuqaroning  hokimga,  boshliqning  o‘z  qo‘l  ostidagi  xizmatchiga 
bo‘lgan  munosabati  o‘g‘ilning  otaga  va  ukaning  akaga  bo‘lgan  munosabati 
kabidir.  Xizmat  yuzasidan  boshliqqa  nisbatan  bo‘lgan  muomala  tartibiga  rioya 
etish  uchun  Konfusiy  adolatlilik  va  ijrochilikning  asosiy  qoidalarini  (i)  ishlab 
chiqdi.  Adolatlilik  va  ijrochilik  haqiqatni  borliq  sifatida  tushunishga  bog‘liq 
bo‘lmaganligi tufayli, Konfusiy bu masala bilan maxsus shug‘ullanmaydi. Inson 
tartib  va  uning  holati  taqozo  etgandek,  xatti-harakat  etmog‘i  lozim.  To‘g‘ri 
ijrochilik  xatti-harakati  –  bu  shunday  odobki,  unda  tartib  va  odamgarchilikka 
qatiy  ravishda  rioya  qilinadi,  negaki,  “oliyjanob  er  qaysi  narsa  yaxshi 
ijrochilikka  kirishini,  xuddi  kichik  lavozimdagi  odamlar  nima  foydaligini 
bilganidek, uning farqiga boradilar”.  
Konfusiy  aqidasicha,  ma’lumotli  kishilarning  yo‘li  (dao)  shunday  bo‘lib, 
ular  axloqiy  kuchga  (de)  egadirlar  va  shuning  uchun  ham  jamiyatni  boshqarish 
ularga ishonib topshirilishi kerak.