O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toskent davlat iqtisodiyot universiteti

Hadis  

 

2.1. Arab mamlakatlaridagi dastlabki iqtisodiy g'oyalar. 

Islomdagi iqtisodiy qarashlar. Ibn Xaldun. 

 

Sharq  mamlakatlarida  feodal  munosabatlar  III-VIII  asrlarda  shakllana 

boshladi.  Bu  erlarda  pul,  mehnat  munosabatlari  biroz  engillashdi.  Davlat  xususiy 

egalik  va  foydalanish  uchun  er  ajrata  boshladi.  Xususiy  er  egaligining  turli 

shakllari  saqlangani  holda  davlat  asosiy  va  unumdor  erning  egasi  sifatida,  zarur 

paytda  xususiy  xo'jaliklarning  barcha  ishlariga  bemalol  aralashish,  er  solig'ini 

yig'ish  huquqini  yo'qotgan  emas.  Shu  sababli  Sharqda  «davlat  feodalizmi»ning 

turli shakllari saqlandi va iqtisodiy qarashlarda ham o'z aksini topdi. Iqlim va turar-

joy  sharoiti  tufayli,  bu  erlarda  dehqonchilik  asosan  sun'iy  sug'orish  asosidagina 

olib  borilishi  mumkin  edi  (G’arbiy  Evropa  bilan  solishtiring).  Ba'zi  olimlarning 

fikricha,  Sharqda  erga  xususiy  mulkchilikning  yo'qligi  va  buning  asosiy  sababi 

sun'iy  sug'orish  ekanligini  aytadi.  Er  bor  bo'lgani  bilan  sug'orishsiz  hosil  olish 

mumkin emas edi. Sug'orish inshootlari qurish, ta'mirlash jamoa ixtiyorida bo'lgan, 

qishloq  jamoasi  saqlangan.  Sharqda  erga  xususiy  mulkchilik  bo'lganmi,  degan 

---

muammo hanuzgacha hal etilmagan. Bizningcha, ko'proq erdan foydalanish huquqi 

bo'lgan. Bu mintaqada erni suvdan ajratib bo'lmaydi.  

Ilk feodal munosabatlar va shu davrdagi iqtisodiy g'oyalarning asosi Qur'oni 

karimda (arabcha qiroat, ya'ni o'qish) aks etgan (VII-VIII asrlar). VI asrning oxiri-

VII  asrning  boshlarida  Arabistonda  feodal  munosabatlarning  shakllanishi  tufayli 

yagona davlat barpo etishga da'vat kuchaydi. Bu harakat so'nggi din  - Islomda o'z 

aksini  topdi.  Islom  ta'limoti  payg'ambarimiz  Muhammad  alayhissalomga  Alloh 

taolo  tomonidan  nozil  qilingan  Qur'oni  karimda  mujassamlangan.  Yagona  to'g'ri 

din  bo'lgan  Islomdagi  yo'l-yo'riqlar  hayotning  barcha  sohalarini  qamrab  olgan 

bo'lib,  shu  jumladan  iqtisodiyotga  doir  masalalarga  ham  keng  o'rin  berilgan. 

Qur'oni  karimdagi  asosiy  g'oyalardan  biri  barcha  musulmonlarning  qardoshligi 

bo'lib,  arab  qabilalari  shu  bayroq  atrofida  birlashdi.  Halol  mehnat,  dehqon, 

hunarmandlar mehnati ulug'landi, barcha boylik shu asosda paydo bo'lishi uqtirildi. 

Bu  muqaddas  kitobda  Alloh  taolo  savdoga  katta  ahamiyat  bergan,  sudxo'rlikni, 

ya'ni ribo' (sudxo'rlik foizi) ni harom qilgan, mulkning muqaddasligini, birovning 

mulkiga  xiyonat  va  hatto  hasad  qilishni  katta  gunoh  degan.  Islomda  jamiyatning 

tengsizligi taqdiri azaldan deb tan olinadi, ammo halollik va to'g'rilikka buyuriladi 

va  yolg'on  ishlatish,  o'g'rilik  va  mehnatsiz  daromad  topish  man  qilinadi.  Alloh 

taoloning  Qur'oni  karimda  qarz  olish  va  berish,  merosni  taqsimlash  (4-sura,  8-

oyat), etim-esirlarga muruvvat, xayr-ehson qilish (3-sura, 128-oyat) haqidagi oyati 

karimalaridan  kelib  chiqadigan  g'oyalar  hamda  soliq  turlari va  miqdori  ham  katta 

ahamiyat kasb etadi. Etimlar haqiga xiyonat qilish eng katta gunohlardan deb e'lon 

qilingan.  Shuningdek,  o'zaro  yordam  ham  (5-sura,  3-oyat)  zarur,  lekin  yomon 

ishlarda  va  dushmanlikda  emas  deyiladi.  Oyati  karima  va  hadisi  shariflarda  turli 

kasblarni  egallash,  ayniqsa  dehqonchilik,  qo'ychilik  bilan  shug'ullanish,  mehnat 

qilish zarurligi marhamat qilingan.  

Islom  aqidasida  isrofgarchilikka  qarshi  kurash  Qur'oni  karimdagi  «Englar,