|
merkantilizm vujudga keldi. Merkantilizm to'g'risida qisqa ma'lumot beradigan
bo'lsak, uning mohiyati iqtisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir
metallarni ko'proq to'plash, ta'limotda esa muomala (savdo, pul oboroti) sohasidagi
iqtisodiy qonuniyatlarni izlashdir, ya'ni avvalgi davrdagi g'oyalardan keskin farq
qiladi.
Keyingi muhim o'zgarish, bu klassik iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir
(XVIII asr). Bu iqtisodiy ta'limot ichida fiziokratizm ham vujudga keldiki, uning
umri uncha uzoq bo'lmadi. Klassik maktab g'oyalari hozirgi davrda ham turli
shakllarda qayta namoyon bo'lmoqda (neoklassik, liberal, neoliberal...). Marks
nomi bilan bog'liq bo'lgan marksizm ta'limoti (nobozor iqtisodiyot) ham tarixda
muhim o'rinni egallaydi. Hozirgi davrda bu ta'limot to'g'risida imkoni boricha
gapirmaslikka va ayniqsa yozmaslikka harakat kuchayib bormoqda, ko'proq uning
faqat salbiy tomonlarini tilga olish «moda»ga kirgan. Bunda «jon» bor albatta,
chuni 1917 yili Rossiyada boshlangan marksizmni hayotga tadbiq etish jarayoni
samarasiz tugadi. Keyinchalik shu yo'lga o'tgan bir qancha mamlakatlarda ham
eksperiment samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu saboq juda
muhim, shu sababli uni chetlab o'tish adolatdan emas, deb hisoblaymiz. Darslikda
xayoliy soцialistlar va markschilarning iqtisodiy g'oyalari ham o'rin olgan, uning
tarixiy taqdiri berilgan.
XIX asr 2-yarmida avvalgi g'oyalarga marksizmga muqobil ravishda
vujudga kelgan va umumlashtirilgan holda marjinalizm deb ataladigan ta'limot
hozirgi zamonning asosiy iqtisodiy g'oyasi hisoblanadi. Lekin shuni ham alohida
ta'kidlab o'tish kerakki, biror ta'limot doimo sof holda amalda deyarli
qo'llanilmaydi. Har bir ta'limotning ko'plab turli oqim va yo'nalishlari mavjud.
Odatda
sof
erkin
bozor
munosabatlari
deyarli
uchramaydi.
Bozor
munosabatlarining unsurlari, ular o'rtasidagi nisbat ham doimo o'zgarib turadi.
Demak, iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanining muhim xususiyatlaridan biri, bu uning
doimo harakatda, o'zgarish, rivojlanishda ekanligidir. Bir mamlakat chegarasida
iqtisodiy ta'limot ta'siri ostida iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bo'lishi
kerak.
90-yillarda tarixiy jarayonlarda yana bir holat qayd etilmoqda. Bu
«soцialistik» deb atalgan va iqtisodiyoti ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan
(«rejali iqtisodiyot» ham deyiladi) mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish
davri amalga oshmoqda («o'tish iqtisodiyoti» deb ham nomlanadi). Bu tarixda
birinchi marta ro'y bermoqda, oxirgi o'n yillik tajriba bor. Ammo bu holat ko'p
munozaralarga sabab bo'lmoqda.
Darslikda O'zbekiston misolida bozor munosabatlariga o'tish iqtisodiyoti
konцepцiyasi xususiyatlari bayon etiladi.
Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanining boshqa fanlardan farqli yana bir muhim
xususiyati shuki, har bir g'oya, ta'limot uni yaratgan bir yoki bir guruh insonlar,
olimlar, davlat rahbarlarining faoliyati bilan chambarchas bog'liq holda beriladi.
Iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureati Milton Fridmenning fikricha,
fanni o'rganishda olimlarning «avtobiografiya va biografiyalariga murojaat qilish,
shu yo'l bilan olimlarni aforizm va misollar yordamida rag'batlantirish kerak, faqat
sillogizm (deduktiv fikrlash) va teoremalar bilan cheklanmaslik zarur».
Sharq, xususan Markaziy Osiyo donishmandlarining iqtisodiy g'oyalarini
o'rganish, aslini olganda, endi boshlandi, shu sababli kitobning bu bo'limi yangi
materiallar bilan to'lib borishiga ishonchimiz komil.
Etakchi mamlakatlar taraqqiyotining asosiy omillaridan biri, bu davlatlar
iqtisodiyotining bo'layotgan o'zgarishlarga tez adaptaцiyasidir, ya'ni moslashuvidir.
AQSh davlati tarixida qisqa vaqt davomida iqtisodiy siyosat bir necha bor
almashdi va iqtisodiy ravnaq saqlab qolindi. Buyuk depressiya (1929-1933 yy.)dan
keyingi davrda AQSh prezidenti D.Ruzvelt «yangi yo'l» kursi bilan
J.M.Keynsning iqtisodiy g'oyalarini amalda qo'lladi (davlatning iqtisodiyotdagi roli
keskin oshdi, vaholanki undan avvalgi yillari xususiy mulk (99 foiz) asosiy va
etakchi bo'lgan). Keyinroq prezident R.Reygan davrida davlatning iqtisodiyotdagi
roli ancha kamaytirilib, liberal (erkin) iqtisodiyotga keng yo'l ochib berildi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
